تهدید بی‌‌آبی،فرصتی برای توسعه
پس از اظهارات اخیر رئیسجمهور مبنی بر این‌که صادرات محصولات کشاورزی برابر با صادرات آب مجازی است، موجی از بحث‌های کارشناسی در محافل کشاورزی و اقتصادی کشور شکل گرفته است.
هرچند این نگرانی در شرایط بحران آبی ایران قابل درک است اما پرسش کلیدی اینجاست که آیا همه کشورهای صادرکننده محصولات کشاورزی، این صنعت را به‌دلیل مصرف آب متوقف کرده‌اند؟
اکنون با وجود تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌های پی‌درپی میزان کل تولیدات بخش کشاورزی در ایران سالانه به حدود ۱۳۰میلیون تن می‌رسد که از این مقدار حدود ۹۰میلیون تن مربوط به تولیدات زراعی است. بنابراین یکی از مهم‌ترین صادرات غیرنفتی، صادرات محصولات کشاورزی است.ایران با تولید ناخالص ملی (GDP) بیش از ۵۱۱میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳، در رتبه بیست‌وپنجم جهانی قرار دارد. این درحالی‌است که براساس تولید ناخالص ملی سرانه، ایران در رتبه ۱۲۱ جهان است. با وجود این‌که بخش خدمات بزرگ‌ترین سهم را در اقتصاد ایران دارد و بیشترین نیروی کار را به خود اختصاص داده است اما کشاورزی نیز نقش مهم و قابل‌توجهی در اقتصاد کشور بازی می‌کند.
سهم آن از تولید ناخالص داخلی (GDP) حدود ۸.۳درصد است و حدود ۱۴.۴درصد از کل اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که اکنون بیش از ۴.۵میلیون کشاورز در این بخش فعالیت دارند.
درحال‌حاضر صادرات محصولات کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد و به‌عنوان یکی از راه‌‌های افزایش درآمد ملی و ایجاد اشتغال عمل می‌کند. در سال‌های اخیر، صادرات محصولات کشاورزی ایران، به‌ویژه میوه و تره‌بار رشد قابل‌توجهی داشته است. به‌عنوان‌مثال براساس آخرین آمار منتشرشده در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، صادرات محصولات کشاورزی با رشد ۲۶درصدی به ۱.۷میلیارد دلار رسید.
الگوهای موفق در حل بحران آب
به‌دلیل تغییرات اقلیمی کشورهای زیادی درگیر کمبود منابع آبی هستند اما همچنان توانسته‌اند در کنار افزایش تولید، صادرات خود را حفظ کنند.برخلاف تصور رایج، داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و بانک جهانی نشان میدهد بسیاری از کشورهای پیشرو در صادرات کشاورزی، نه‌تنها فعالیت خود را کاهش نداده‌اند بلکه با توسعه فناوری، مصرف آب را به حداقل رسانده‌اند.
به‌طورمثال کشور هلند به‌عنوان دومین صادرکننده محصولات کشاورزی جهان با کاهش ۹۰ درصدی مصرف آب در گلخانه‌‌ها با سیستمهای آبیاری هوشمند و بازیافت رطوبت، تولید ۱۰برابری گوجه‌‌فرنگی به ازای هر مترمکعب آب نسبت به میانگین جهانی را داشته است.
همچنین ایالت کالیفرنیای آمریکا نیز با وجود کمبود منابع آبی و خشکسالی‌های پی‌درپی توانست با استفاده از کشاورزی نوین در ازای کاهش مصرف آب، تولید پسته خود را افزایش دهد که علاوه بر تامین نیاز داخلی خود بخش قابل‌توجهی را صادر کند. آمارهای رسمی وزارت جهادکشاورزی نشان میدهد که بیش از ۹۰ درصد آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، درحالی‌که میانگین جهانی این مصرف در بخش کشاورزی حدود ۷۰ درصد است.این درحالی‌است که راندمان آبیاری در بخش کشاورزی ایران ۴۵درصد گزارش شده اما میانگین جهانی راندمان آبیاری بخش کشاورزی ۷۵درصد است؛ درعین‌حال طبق آمارها سهم ایران از فناوری‌های نوین در بخش آبیاری کمتر از ۱۵درصد اراضی ارزیابی می‌شود.
بنابراین، برخی کارشناسان بر این باورند که صادرات بخش کشاورزی درواقع به معنای صادرات آب مجازی است؛ موضوعی که اخیرا رئیسجمهور نیز بر آن تأکید کرده بود. البته، برخی دیگر معتقدند که مسأله اصلی، صادرات محصولات کشاورزی نیست، بلکه روش‌های تولید همانند قرن گذشته است. به‌عنوان‌مثال، هنوز هم هندوانه‌ها با روش‌های غرقابی سنتی پرورش و صادر می‌شود، درحالی‌که این روند عملا به فروش آب تجدیدناپذیر منجر گردد. اگر همان هندوانه‌ها با سیستمهای هیدروپونیک و با مصرف ۰.۱ آب تولید شود، در صادرات آنها ارزش‌افزوده و هوشمندی ایجاد خواهد شد.
انقلاب فناورانه یا حذف از بازار
بر اساس تحلیل‌ها، اگر ایران بخواهد در بازارهای صادراتی (به‌ویژه خاورمیانه و اروپا) جایی برای خود پیدا کند، چاره‌ای جز تحول در سه محور اجباری‌سازی استانداردهای آب‌بری: تعیین سقف مجاز مصرف آب برای هر محصول صادراتی، تشویق به کشت‌های گلخانه‌ای: با اختصاص یارانه‌های هدفمند به سیستمهای هیدروپونیک و آیروپونیک و توسعه کشاورزی قراردادی: همکاری با شرکت‌های خارجی دارای فناوری‌های نوین (الگوی موفق: همکاری مراکش با اتحادیه اروپا) ندارد.
ارزش‌افزوده صادر کنیم
تجربه جهانی ثابت کرده است که توقف صادرات کشاورزی راه‌حل بحران آب نیست؛ بلکه تغییر شیوه تولید است. کشورهایی مانند مصر و مکزیک که در دهه گذشته کشاورزی خود را هوشمندانه نوسازی کردند، امروز نه‌تنها مصرف آب را کاهش داده‌اند، بلکه سهم بازار جهانی خود را نیز افزایش داده‌اند. به گفته فائو، کلید طلایی تولید بیشتر با آب کمتر است؛ استراتژی‌ای که ایران نیز برای بقا در بازارهای صادراتی چاره‌ای جز پذیرش آن ندارد.
۶۰درصد اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز نیست
با توجه به بحران تغییر اقلیم و پیش‌بینی بارش ۱۲۰میلی‌متر در سال‌جاری، صفدر نیازی‌شهرکی، معاون امور آب و خاک وزارت جهادکشاورزی با اشاره به بهره‌وری پایین آب در بخش کشاورزی گفت: هنوز بیش از ۶۰درصد اراضی کشاورزی کشور به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز نیست و با وجود سرمایه‌‌گذاری‌‌های ۴۰ تا ۶۰ ساله در حوزه زیرساختی این بخش هنوز ۵۰ درصد کانال‌‌های کشور خاکی هستند.وی به وضعیت نامطلوب زیرساخت‌‌های آبی کشور اشاره کرد و افزود: فقط ۵ درصد از بودجه‌ای که شهرداری‌‌ها دریافت می‌کنند به کل حوزه بهره‌وری آب اختصاص می‌یابد.
نیازی‌شهرکی با تاکید بر سه محور اصلی در بهره‌وری کشاورزی شامل عملیات به‌زراعی، به‌نژادی و عملیات آب و خاک گفت: درچند سال گذشته عملیات آب وخاک دربخش کشاورزی به علت ثابت‌ماندن منابع اعتباری،هزینه‌های بالای اجرای طرح به‌شدت کاهش یافته است،به‌طوری‌که در برنامه هفتم توسعه شاخص‌‌های خوبی برای ماتعریف شده امااجرای آنها نیازمند ۱۵۰هزار میلیارد تومان اعتبار است.
به گفته وی، برای اجرای برنامه‌‌هایی چون ۲۰۰ سامانه آبیاری تحت فشار، احداث ۷۰هزار شبکه و ۳۰۰۰ کیلومتر کانال و تجهیز ۷۰هزار هکتار بین مزارع نیازمند منابع مالی هستیم.
اکنون با وجود تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌های پی‌درپی میزان کل تولیدات بخش کشاورزی در ایران سالانه به حدود ۱۳۰میلیون تن می‌رسد که از این مقدار حدود ۹۰میلیون تن مربوط به تولیدات زراعی است. بنابراین یکی از مهم‌ترین صادرات غیرنفتی، صادرات محصولات کشاورزی است.ایران با تولید ناخالص ملی (GDP) بیش از ۵۱۱میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳، در رتبه بیست‌وپنجم جهانی قرار دارد. این درحالی‌است که براساس تولید ناخالص ملی سرانه، ایران در رتبه ۱۲۱ جهان است. با وجود این‌که بخش خدمات بزرگ‌ترین سهم را در اقتصاد ایران دارد و بیشترین نیروی کار را به خود اختصاص داده است اما کشاورزی نیز نقش مهم و قابل‌توجهی در اقتصاد کشور بازی می‌کند.
سهم آن از تولید ناخالص داخلی (GDP) حدود ۸.۳درصد است و حدود ۱۴.۴درصد از کل اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است، به‌طوری‌که اکنون بیش از ۴.۵میلیون کشاورز در این بخش فعالیت دارند.
درحال‌حاضر صادرات محصولات کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد و به‌عنوان یکی از راه‌‌های افزایش درآمد ملی و ایجاد اشتغال عمل می‌کند. در سال‌های اخیر، صادرات محصولات کشاورزی ایران، به‌ویژه میوه و تره‌بار رشد قابل‌توجهی داشته است. به‌عنوان‌مثال براساس آخرین آمار منتشرشده در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، صادرات محصولات کشاورزی با رشد ۲۶درصدی به ۱.۷میلیارد دلار رسید.
الگوهای موفق در حل بحران آب
به‌دلیل تغییرات اقلیمی کشورهای زیادی درگیر کمبود منابع آبی هستند اما همچنان توانسته‌اند در کنار افزایش تولید، صادرات خود را حفظ کنند.برخلاف تصور رایج، داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و بانک جهانی نشان میدهد بسیاری از کشورهای پیشرو در صادرات کشاورزی، نه‌تنها فعالیت خود را کاهش نداده‌اند بلکه با توسعه فناوری، مصرف آب را به حداقل رسانده‌اند.
به‌طورمثال کشور هلند به‌عنوان دومین صادرکننده محصولات کشاورزی جهان با کاهش ۹۰ درصدی مصرف آب در گلخانه‌‌ها با سیستمهای آبیاری هوشمند و بازیافت رطوبت، تولید ۱۰برابری گوجه‌‌فرنگی به ازای هر مترمکعب آب نسبت به میانگین جهانی را داشته است.
همچنین ایالت کالیفرنیای آمریکا نیز با وجود کمبود منابع آبی و خشکسالی‌های پی‌درپی توانست با استفاده از کشاورزی نوین در ازای کاهش مصرف آب، تولید پسته خود را افزایش دهد که علاوه بر تامین نیاز داخلی خود بخش قابل‌توجهی را صادر کند. آمارهای رسمی وزارت جهادکشاورزی نشان میدهد که بیش از ۹۰ درصد آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، درحالی‌که میانگین جهانی این مصرف در بخش کشاورزی حدود ۷۰ درصد است.این درحالی‌است که راندمان آبیاری در بخش کشاورزی ایران ۴۵درصد گزارش شده اما میانگین جهانی راندمان آبیاری بخش کشاورزی ۷۵درصد است؛ درعین‌حال طبق آمارها سهم ایران از فناوری‌های نوین در بخش آبیاری کمتر از ۱۵درصد اراضی ارزیابی می‌شود.
بنابراین، برخی کارشناسان بر این باورند که صادرات بخش کشاورزی درواقع به معنای صادرات آب مجازی است؛ موضوعی که اخیرا رئیسجمهور نیز بر آن تأکید کرده بود. البته، برخی دیگر معتقدند که مسأله اصلی، صادرات محصولات کشاورزی نیست، بلکه روش‌های تولید همانند قرن گذشته است. به‌عنوان‌مثال، هنوز هم هندوانه‌ها با روش‌های غرقابی سنتی پرورش و صادر می‌شود، درحالی‌که این روند عملا به فروش آب تجدیدناپذیر منجر گردد. اگر همان هندوانه‌ها با سیستمهای هیدروپونیک و با مصرف ۰.۱ آب تولید شود، در صادرات آنها ارزش‌افزوده و هوشمندی ایجاد خواهد شد.
انقلاب فناورانه یا حذف از بازار
بر اساس تحلیل‌ها، اگر ایران بخواهد در بازارهای صادراتی (به‌ویژه خاورمیانه و اروپا) جایی برای خود پیدا کند، چاره‌ای جز تحول در سه محور اجباری‌سازی استانداردهای آب‌بری: تعیین سقف مجاز مصرف آب برای هر محصول صادراتی، تشویق به کشت‌های گلخانه‌ای: با اختصاص یارانه‌های هدفمند به سیستمهای هیدروپونیک و آیروپونیک و توسعه کشاورزی قراردادی: همکاری با شرکت‌های خارجی دارای فناوری‌های نوین (الگوی موفق: همکاری مراکش با اتحادیه اروپا) ندارد.
ارزش‌افزوده صادر کنیم
تجربه جهانی ثابت کرده است که توقف صادرات کشاورزی راه‌حل بحران آب نیست؛ بلکه تغییر شیوه تولید است. کشورهایی مانند مصر و مکزیک که در دهه گذشته کشاورزی خود را هوشمندانه نوسازی کردند، امروز نه‌تنها مصرف آب را کاهش داده‌اند، بلکه سهم بازار جهانی خود را نیز افزایش داده‌اند. به گفته فائو، کلید طلایی تولید بیشتر با آب کمتر است؛ استراتژی‌ای که ایران نیز برای بقا در بازارهای صادراتی چاره‌ای جز پذیرش آن ندارد.
۶۰درصد اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز نیست
با توجه به بحران تغییر اقلیم و پیش‌بینی بارش ۱۲۰میلی‌متر در سال‌جاری، صفدر نیازی‌شهرکی، معاون امور آب و خاک وزارت جهادکشاورزی با اشاره به بهره‌وری پایین آب در بخش کشاورزی گفت: هنوز بیش از ۶۰درصد اراضی کشاورزی کشور به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز نیست و با وجود سرمایه‌‌گذاری‌‌های ۴۰ تا ۶۰ ساله در حوزه زیرساختی این بخش هنوز ۵۰ درصد کانال‌‌های کشور خاکی هستند.وی به وضعیت نامطلوب زیرساخت‌‌های آبی کشور اشاره کرد و افزود: فقط ۵ درصد از بودجه‌ای که شهرداری‌‌ها دریافت می‌کنند به کل حوزه بهره‌وری آب اختصاص می‌یابد.
نیازی‌شهرکی با تاکید بر سه محور اصلی در بهره‌وری کشاورزی شامل عملیات به‌زراعی، به‌نژادی و عملیات آب و خاک گفت: درچند سال گذشته عملیات آب وخاک دربخش کشاورزی به علت ثابت‌ماندن منابع اعتباری،هزینه‌های بالای اجرای طرح به‌شدت کاهش یافته است،به‌طوری‌که در برنامه هفتم توسعه شاخص‌‌های خوبی برای ماتعریف شده امااجرای آنها نیازمند ۱۵۰هزار میلیارد تومان اعتبار است.
به گفته وی، برای اجرای برنامه‌‌هایی چون ۲۰۰ سامانه آبیاری تحت فشار، احداث ۷۰هزار شبکه و ۳۰۰۰ کیلومتر کانال و تجهیز ۷۰هزار هکتار بین مزارع نیازمند منابع مالی هستیم.
