علیرضا سالاری‌برکوئی کارشناس باستان‌شناسی پایگاه دیوار بزرگ گرگان در یادداشتی نوشت: در میانه دشت‌های حاصلخیز و مرزهای پرچالش شمال‌شرق ایران، سازه‌ای سربرآورده که قرن‌هاست حکایت از قدرت، نظم و درایت ایرانیان در حفاظت از مرزهای سرزمین دارد. دیوار بزرگ گرگان، با طول ۲۰۰ کیلومتر، سومین دیوار دفاعی بزرگ جهان پس از دیوار چین و دیوار لیمز آلمان، امروز در حالی بیست‌وششمین سال ثبت ملی خود را پشت سر می‌گذارد که همچنان در زمره آثار کمتر شناخته‌شده‌ی جهانی قرار دارد.
این دیوار شگفت‌انگیز که در دوران امپراتوری ساسانی، از زمان یزدگرد دوم تا خسرو اول (انوشیروان عادل) و باهدف مقابله با تاخت‌وتاز اقوام مهاجم آسیای مرکزی ساخته‌شده، نمود بارزی از تلفیق دانش نظامی و مهندسی آب در ایران باستان است. مصالح عمده آن خشت و آجر بوده و جهت آن به‌صورت شرقی-غربی، از بیلی‌کوه تا سواحل شرقی دریای کاسپین امتداد یافته است.
وجه‌تسمیه دیوار به نام «دیوار بزرگ گرگان» بر پایه اسناد تاریخی و اهمیت ایالت تاریخی ورکانه یا گرگان در تحولات سیاسی و نظامی ایران است، اگرچه این دیوار در منابع مختلف با نام‌هایی همچون سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان و قزل‌آلان نیز شناخته شده است.
ساختار فنی و پیچیده دیوار و تأسیسات وابسته به آن، نشانگر نبوغ و درایت مهندسان ساسانی است. استفاده از گرگان‌رود نه‌تنها در جانمایی دیوار، بلکه در تولید مصالح و تأمین آب موردنیاز خندق‌ها و قلعه‌ها، نقشی اساسی داشته است. با در نظر گرفتن شیب زمین از شرق به غرب، طراحی و اجرای خندق‌ها، سدها، کانال‌های آب‌رسانی، کوره‌های آجرپزی و بهره‌گیری از خاک لس دشت گرگان برای ساخت آجر، نمایانگر یک نظام مدیریت منابع هماهنگ و هدفمند بوده است.
ازجمله بخش‌های کلیدی این سیستم دفاعی، می‌توان به خندق اصلی به طول ۱۷۵ کیلومتر اشاره کرد که با عرض متوسط ۳۰ متر و عمق ۳ تا ۵ متر، اغلب به‌صورت آبگیری‌شده طراحی شده بود. همچنین حفر کانال‌هایی از گرگان‌رود برای انتقال آب به خندق‌ها، قلعه‌ها و کارگاه‌های آجرپزی، نشانه‌ای روشن از نظام‌مهندسی آب‌رسانی در این پهنه تاریخی است.
سد گرکز، دیگر نشانه این دانش درخشان است. این سد خاکی به طول حدود هزار متر و ارتفاع ۲۰ متر باهدف هدایت آب به خندق دیوار ساخته شد، هرچند امروزه بخشی از آن بر اثر طغیان‌های گذشته تخریب‌شده و بقایای آن در بستر گرگان‌رود مدفون است.
کوره‌های آجرپزی نیز در کنار دیوار، قلعه‌ها و قلعه شهرها طراحی‌شده‌اند؛ کوره‌هایی مستطیلی به ابعاد تقریبی ۱۰ در ۶ متر با ساختاری دقیق که خشت‌های ساخته‌شده از خاک خندق‌ها را می‌پختند. کیفیت آجرهای تولیدی آن‌چنان بالا بوده که بسیاری از آن‌ها پس از قرن‌ها هنوز قابل‌استفاده‌اند.
در کنار ساخت دیوار، ساسانیان با احداث ۳۸ قلعه متصل به دیوار، ۴ برج نگهبانی و بیش از ۲۵ قلعه شهر، سیستم دفاعی خود را تکمیل کرده بودند. قلعه‌ها در ضلع جنوبی دیوار ساخته‌شده و با ساختاری منظم شامل خندق، برج نگهبانی، اتاق‌های فرماندهان، اسطبل، انبار آذوقه و کارگاه‌های آهنگری، به‌عنوان پایگاه‌های نظامی کارآمد ایفای نقش می‌کردند.
قلعه‌شهرها نیز نه‌تنها پشتیبانی نظامی، بلکه تأمین امنیت و آسایش مردم، بازرگانان، کشاورزان و صنعتگران را برعهده داشتند. ساختار فضایی این قلعه‌ها شامل مناطق مسکونی، نظامی، صنعتی و تجاری با هندسه‌های متنوع بوده و بسیاری از آن‌ها هنوز بقایای معماری‌شان در مناطق جنوبی دیوار دیده می‌شود.
این دیوار باوجود گذر قرن‌ها، همچنان یکی از نمادهای بی‌بدیل دانش مهندسی و شهرسازی در تمدن ایران باستان به شمار می‌رود. نحوه‌ی چینش منظم آجرهای بزرگ و سنگین، بهره‌گیری از ملات‌هایی با ماندگاری بالا، و انتخاب مسیرهایی که بیشترین کارایی نظامی و طبیعی را داشته باشند، همگی نشان از آگاهی عمیق طراحان این پروژه از اصول جغرافیا، اقلیم و مهندسی نظامی دارد. حتی نحوه‌ی بهره‌گیری از توپوگرافی منطقه برای هدایت دیوار از ارتفاعات شرقی تا اراضی پست‌تر غربی، گواهی بر این ادعاست.
بررسی‌های انجام‌شده در قلعه‌های موجود در مسیر دیوار، نشان می‌دهد که هر یک از این سازه‌ها نقشی مشخص در پشتیبانی از عملکرد دفاعی دیوار داشته‌اند. قلعه‌هایی چون قلعه‌نکاح، قلعه‌گردیز، قلعه‌تپه‌شاهی، قلعه‌قراجه‌ای و قلعه‌قزل‌تپه، هر یک نه‌تنها به‌عنوان برج دیده‌بانی و پایگاه‌های نظامی عمل می‌کرده‌اند، بلکه در برخی از آن‌ها فضاهای خدماتی و حتی محل‌هایی برای اسکان بلندمدت سربازان و خانواده‌های آنان در نظر گرفته‌شده بوده است. این شواهد حاکی از آن است که دیوار تنها یک مانع فیزیکی نبوده، بلکه ساختاری زنده و پویا با شبکه‌ای از کارکردهای امنیتی، لجستیکی و اجتماعی بوده است.
نکته‌ی قابل‌توجه دیگر، ارتباط بین دیوار و منابع آبی اطراف آن است. احداث سدهایی مانند سد تاریخی گرکز که با دیواره‌ای عظیم به طول ۱۰۰۰ متر، ارتفاع ۲۰ متر و عرض ۳۰ متر ساخته‌شده‌اند، نشان می‌دهد که تأمین و ذخیره آب برای ساکنان و سربازان اطراف دیوار، یکی از دغدغه‌های اصلی طراحان بوده است. چنین پروژه‌هایی در کنار ساخت خندق‌هایی به طول ۱۷۵ کیلومتر با ابعاد قابل‌توجه، ابزاری مؤثر در هم‌زمان مهار دشمن و مدیریت منابع طبیعی محسوب می‌شده‌اند.
همچنین، بررسی توالی ساخت دیوار و نقش پادشاهان مختلف ساسانی در تکمیل آن، تصویری دقیق از یک پروژه ملی و چندمرحله‌ای ارائه می‌دهد. آغاز ساخت در دوره یزدگرد دوم، توسعه آن توسط شاه پیروز، و تکمیل در عصر خسرو انوشیروان، نشان از اهمیت بلندمدت این سازه برای دولت ساسانی دارد. این‌که سه شاه مختلف در دوره‌هایی گوناگون، منابع مالی و انسانی را برای تداوم ساخت آن بسیج کرده‌اند، نشانه‌ای از نگرانی دائمی این سلسله نسبت به تهدیدهای مرزی و عزم جدی برای تحکیم ساختار دفاعی شرق امپراتوری‌شان بوده است.
دیوار بزرگ گرگان در ۲۹ تیرماه ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت، گامی نخست در مسیر حفاظت از یکی از باشکوه‌ترین یادگارهای ایران باستان بود، اما آنچه امروز نیاز است، تکمیل طرح مدیریت جامع این قلمرو تاریخی و تلاش جدی برای ثبت جهانی آن است.
شکوه دیروز دیوار بزرگ گرگان، امروز در چشم‌انداز توسعه گردشگری پایدار منطقه و احیای هویت فرهنگی استان گلستان نهفته است. این یادگار ساسانی، شایسته آن است که نه‌تنها در حافظه ملی، بلکه در فهرست میراث جهانی بدرخشد؛ میراثی که روایتگر اقتدار، هوشمندی و هنر مهندسی پیشینیان ما در دفاع از مرزهای وطن است.
