از نگاه اجتماعی سنت دیرینه وقف، نهفقط یک عمل خیرخواهانه، بلکه موتور محرک قدرتمندی برای توسعه در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک کشور است؛موضوعی که رضا معممیمقدم،مدیرکل فرهنگی سازمان اوقاف وامور خیریه هم آن را تایید میکند و دراینباره به جامجم میگوید: «این سنت حسنه با بهرهگیری از منابع مالی و املاک وقفی، علاوه بر حفاظت ازارزشهای دینی وفرهنگی،خدماتمتعددی به جامعه ارائه میدهد.درحوزه اجتماعی،موقوفات بهحمایتاز نیازمندان، بیماران، یتیمان و دانشآموزان کمک میکنند و بقاع متبرکه به پایگاههایی تبدیل میشوند که سالانه میلیونها زائر را از خدمات رفاهی و فرهنگی خود بهرهمند میسازند. این فعالیتها، همبستگی اجتماعی و مشارکت مردمی را تقویت میکند.»
او به اثرات پرشمار وقف در حوزه اقتصادی هم اشاره میکند و ادامه میدهد: «وقف با اجرای طرحهای سرمایهگذاری و حمایت از پروژههای دانشبنیان، برای توسعه فعالیتهای اجتماعی وفرهنگی منابع پایدار مالی فراهم میکند. ایجاد مجتمعهای دامپروری، کشاورزی و همکاری با بخش خصوصی نمونهای از کاربرد وقف در اشتغالزایی و تولید محلی است.» آنقدر که سرمایهگذاری هدفمند در موقوفات طی پنج سال اخیر، باعث رشد قابل توجه درآمدهای وقفی شده است.
در این میان کارشناسان معتقدند وقف تنها از مسیری تکراری نمیگذرد و میتواند خلاقیت داشته باشد، ابعاد مختلفی از جامعه را نشانه بگیرد و درآن مسیری که واقف به آن علاقهمند است، اثربخش باشد.چنانکه همین امروز هم علاوه بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی، در حوزه فرهنگی هم نشانههایی از آن دیده میشود و برگزاری بزرگترین مسابقات قرآنی جهان اسلام، تأسیس دانشگاهها و مراکز قرآنی و اجرای برنامههای فاخر فرهنگی بهواسطه وقفهای فرهنگی خیرین، نقش محوری در تربیت نسل جوان دارد: «بهطورکلی، وقف نهتنها یک سنت معنوی و دینی به شمار میرود، بلکه شبکهای خودکفا برای ارائه خدمات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که همزمان با حفظ اصول شرعی، توسعه پایدار کشور را نیز تسهیل میکند.»
تبلیغات فراموششده
با وجود همه دستاوردها و خیرهای جمعی که وقف همیشه با خود داشته است، اما به نظر میرسد تغییر سبک زندگی و کمرنگشدن حس تعلق به ارزشهای قدیمی در برخی افراد، باعث کاهش واقفان در دورههای جدید شده است. شاید چون بسیاری از جوانها، هنوز با ظرفیتهای وقف و نتیجهاش آشنا نیستند و نسبت به آن آگاهی کامل ندارند: «البته که نبود کارشناسان آموزشدیده و روحانیون در برخی مناطق باعث کاهش تبلیغات لازم برای ایجاد موقوفات جدید شده است.» اما با وجود این، به گفته معممی، فرصتهای حوزه وقف بسیار بیشتر از چالشهای آن است؛ چراکه اطلاعرسانی مناسب درباره اثرات وقف، انگیزه مردم برای مشارکت در موقوفات را افزایش میدهد و زمینها، مراکز تولیدی و سرمایههای نقدی وقفی میتوانند با مدیریت هوشمند، برای طرحهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی منابع پایدار مالی ایجاد کنند: «ضمن اینکه همکاری با بخش خصوصی و شرکتهای دانشبنیان هم زمینه بهرهبرداری اقتصادی، اشتغالزایی محلی و توسعه پایدار را فراهم میکند.» یک وقف و چندین نشان!
به دنبال وقف مدرن
وقف، ایدهای تازه برای امروز و دیروز نیست؛ چنانکه ریشههای مختلفی از این مفهوم را میتوان پیش از اسلام و در طول تاریخ و در تمدنهای گوناگون، از مصر باستان و یونان تا روم هم دید. درواقع، وقف در طول تاریخ یکی از مؤثرترین ابزارها برای حمایت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده است. بااینحال، روشن است که برای حفظ کارآمدی این سنت، باید آن را متناسب با نیازهای نوین جامعه بازتعریف کرد. اینطور که مدیرکل فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه توضیح میدهد، وقف مدرن از سه ویژگی کلیدی یعنی نیازمحوری، انعطافپذیری و بهرهگیری از ابزارهای مالی نوین برخوردار است: «وقف باید همسو با توسعه پایدار عمل کند؛ از عدالت آموزشی و سلامت عمومی گرفته تا محیطزیست و اشتغال. همکاری با بخش خصوصی و شرکتهای دانشبنیان، بازدهی موقوفات را افزایش میدهد وحتی در سطح بینالمللی میتواند ابزار همبستگی جهان اسلام باشد.»به بیان ساده، وقف مدرن یعنی حفظ روح سنتی وقف، اما درقالبی متناسب با نیازها و زبان امروز. براساس تعریف وقف مدرن،حوزههایی مثل علم وپژوهش، فناوری و نوآوری، سلامت و بهداشت، محیطزیست، فرهنگ و رسانه، توانمندسازی اجتماعی و حتی وقف دیجیتال میتوانند بیشترین اثرگذاری را در آینده کشور داشته باشند. رضا معممی با اشاره به اینکه وقف مدرن در سالهای اخیر توانسته است دستاوردهای چشمگیری داشته باشد، عنوان میکند: «در حوزه خدمات اجتماعی و معیشتی، موقوفات پشتوانهای برای حمایت ازنیازمندان، یتیمان، بیماران، تأمین جهیزیه جوانان و پشتیبانی از دانشآموزان و ... شده است. در حوزه سلامت، ایجاد مراکز درمانی و بیمارستانهای وقفی و نیز حمایت از بیماران خاص و صعبالعلاج بخش مهمی از فعالیتها را تشکیل میدهد. در آموزش و پژوهش نیز توسعه مدارس وقفی و اعطای بورسیه تحصیلی به دانشجویان نخبه در دستورکار قرار گرفته است. سرمایهگذاری در طرحهای اقتصادی و تولیدی و بهرهبرداری از زمینها و موقوفات برای اشتغال محلی و توسعه پایدار افزایش چشمگیری یافته است.» به نظر میرسد که وقف مدرن، بیشتر از وقفهای قدیمی، میتواند در ارتقا و پیشبرد جامعه تاثیرگذار باشد؛ موضوعی که باید خیرین و واقفان، توجه ویژهای به آن داشته باشند و روزنههایی برای وقف مدرن در جامعه پیدا کنند.
او ماند و یک دست کت و شلوار
نام حسینعلی البرز با وقف و پیشرفت علم در ایران گره خورده است؛ شاید چون او نهتنها تمام اموال و دارایی، بلکه حتی پیکر خود را نیز وقف اعتلای دانش در سرزمینش کرد. زندگی مرحوم حسینعلی البرز، آمیخته با سختیها بود؛ ازدستدادن پدر و مادر در سنین کودکی، مسئولیت اداره خانواده و فشار کاری طاقتفرسا در دوران جوانی که او را صبح پیش از طلوع آفتاب راهی کار میکرد و نیمههای شب به خانه بازمیگرداند. اما حاصل همه این رنجها، سراسر شیرینی و رضایت بود؛ به شیرینی آسایش همراهان بیمار در سالن انتظار بیمارستانی که حسینعلی البرز آن را ساخت و به دلنشینی موفقیت یک عمل جراحی که بهواسطه اهدای دستگاههای مولد برق به بیمارستانها متوقف نشد. وقفی که به یک یا دو بار محدود نماند. او تمامی تجهیزات اتاق عمل بیمارستان امیراعلم را اهدا کرد، یک بیمارستان سیار مجهز به اتاق عمل و چشمپزشکی را به جمعیت هلال احمر کنونی بخشید، وسایل کامل جراحی فک و صورت را برای دانشکده پزشکی دانشگاه تهران تهیه نمود و حتی در سوهانک و شادآباد تهران، مدرسه و آبانبار ساخت. کمک به سیلزدگان پاکستان و گرسنگان آفریقا نیز ابعاد جهانی فعالیتهای نیکوکارانه او را نشان میدهد. درروزگاری که دانشگاهها اندک و تحصیل پرهزینه بود، حسینعلی البرز با حمایت خود مانع آن شد که مشکلات مالی، سد راه ادامه تحصیل دانشجویان شود. به همین دلیل، او را مبدع وام دانشجویی میدانند؛ وامی که نیاز به چک، سفته یا ضامن نداشت و صرفا با کارت دانشجویی پرداخت میشد. اما تفاوت اصلی آن با سایر وامها در این بود که اگر دانشجو نفر ممتاز دانشگاه میشد، یا خلاقیت و نوآوری از خود نشان میداد، یا اختراعی به ثبت میرساند، از بازپرداخت معاف میشد! انگار که البرز بهدنبال بهانهای بود تا هرکسی که تلاش میکند و به دنبال رشد است، راهش را هموار کند. این وام، نهتنها هزینه تحصیل را پوشش میداد، بلکه به راهاندازی کسبوکارها نیز کمک میکرد و جوانان را از سه مسیر محدود فعالیت در حجره پدر، کارمند شدن و مهاجرت دور میساخت.این فداکاری بینظیر، نام او را در تاریخ جاودانه کرد و حالا بنیاد علمی البرز، حاصل یک وقف با بیشتر از ۶۰سال سابقه است که همچنان پرقدرت در مسیر هدف والای خود، یعنی بالا بردن نام ایران گام برمیدارد.
پرچمدار وقف علمی کشور
خدمات حسینعلی البرز به همنوعانش تمامی نداشت. دکتر حیدر راشدی، مدیرعامل بنیاد البرز، دراینباره به جامجم میگوید: «مرحوم البرز، از این همه وقف و خیررسانی قانع نشد و تصمیم گرفت بنیادی علمی برای ارتقای دانش کشور تأسیس کند. او در سال ۱۳۴۲، تمام اموالش را وقف این بنیاد کرد؛ بنیادی که از نخبگان دانشآموز و دانشجو حمایت میکند، چراکه جز این، راه دیگری برای اعتلای نام ایران وجود ندارد.» وقف خانه چندهزارمتریاش برای رسیدن به این هدف کافی بود: «حالا دیگر من ماندم و همین یک دست کت و شلوار»؛ جملهای که مرحوم البرز، بعد از تاسیس بنیاد البرز بر زبان آورد. بنیاد علمی البرز، امروز پرچمدار وقف علمی در کشور است؛ بنیادی که با اعطای سالانه جایزه البرز که به نوبل ایران شهرت دارد، به بهترین شکل ممکن نشان میدهد که دانش چگونه میتواند به میهن خدمت کند. دکتر راشدی دراینباره میگوید: «این جایزه، قدیمیترین و معتبرترین جایزه علمی ایران است که به نخبگان و تلاشگران عرصه علم اهدا میشود. در وقفنامه بنیاد یک جمله تاکیدی به چشم میخورد؛ جملهای که با خطوط پررنگی نوشته است: «دریافت هرگونه کمک حقیقی و حقوقی به بنیاد ممنوع است.» و هزینههای بنیاد، هرچه که هست، از محل درآمدهای مرحوم البرز و همه آن از چند دهنه مغازه و پاساژ و واحدهای تجاری مرکز شهر تامین میشود؛ از حقوق کارکنان تا جوایز نخبگان که مجموع آنها در سال، به چند میلیارد میرسد! بنیادی که تا به امروز، از بیشتر از ۶۰۰۰ نفر نخبه علمی حمایت کرده و بسیاری از بزرگان علمی کشور که امروزجایگاه خاصی دارند،توسط این بنیاد تشویق شدهاند.امروزجایزه نفیس ودرخشان البرزبه هر دانشآموز، دانشجو، پژوهشگر، دانشمند و ... که دستاورد نهاییاش، سه نتیجه مشخص داشته باشد؛ بتواند از آلام بشری کم کند، رفاه در زندگی انسانها را اعتلا بخشد و نام ایران را به نیکی بر سر زبانها بیندازد، اعطا میشود.