«جام‌جم» در گفت‌وگو با مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت اجرای طرح مکمل‌یاری را بررسی کرده است
زنگ ویتامین در مدرسه
سوءتغذیه و کمبود ریزمغذی‌ها، همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سلامت عمومی در سطح جهانی است که افراد زیادی به‌ویژه کودکان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ کمبودهایی که پیامدهای ناخوشایندی بر سلامت، رشد، یادگیری و بهره‌وری دانش‌آموزان خواهد داشت. اما در مواجهه با این چالش پیچیده، طرح‌هایی مانند مکمل‌یاری به‌عنوان یک راهکار قدرتمند و اثربخش، نقشی حیاتی ایفا می‌کند؛ طرحی که در سال‌های اخیر و در مدارس کشور اجرایی شده و سال تحصیلی پیش‌رو هم قرار است به شکل هدفمندتری ادامه پیدا کند.
طرح «مکمل‌یاری» نه یک طرح ابداعی از سوی وزارت بهداشت کشور، بلکه یکی از استراتژی‌های جدی سازمان بهداشت جهانی، به‌عنوان راهکاری بهداشتی برای مقابله با کمبود مواد‌مغذی در افراد جامعه به‌ویژه کودکان است؛ طرحی که به گفته دکتر احمد اسماعیل‌زاده، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت و درمان، سال‌های زیادی است در کشور ما نیز اجرایی می‌شود: «به‌طور کلی در دنیا سه راهکار برای مقابله با کمبود ریزمغذی‌ها ازجمله برنامه غنی‌سازی با مواد غذایی، آموزش تغذیه سالم و مکمل‌یاری وجود دارد که هر سه این طرح‌ها در کشور ما هم اجرایی می‌شود.» اما ویژه‌ترین آنها، طرح مکمل‌یاری است که قرار است با آغاز سال تحصیلی، دوباره آغاز شود؛ طرحی که براساس شواهد علمی، ضرورت مصرف مکمل، ویتامین و مواد معدنی را در دانش‌آموزان یادآوری می‌کند.
برنامه‌های مکمل‌یاری، به‌خصوص در کشورهای در‌حال‌توسعه، نقشی حیاتی در کاهش بار بیماری‌ها و مرگ‌و‌میر ناشی از سوءتغذیه دارد، آن‌قدر که سازمان بهداشت جهانی، آن را به اندازه سایر مداخلات بهداشتی، مثل واکسیناسیون و بهبود بهداشت و آب آشامیدنی سالم لازم و ضروری می‌داند. موضوعی که در کشور ما نیز با چنین هدفی، به‌ویژه برای افرادی که دسترسی کافی به رژیم غذایی متنوع و مغذی ندارند، اجرایی می‌شود. اما در میان این افراد، دانش‌آموزان و کودکان در سنین مدارس، از اولویت بالایی قرار دارند: «اجرای طرح مکمل‌یاری و توزیع مکمل‌های مورد نیاز افراد جامعه، متناسب با نیاز گروه‌های سنی صورت می‌گیرد و طبیعتا گروه سنی مدارس، یکی از ویژه‌ترین گروه‌های هدف ما هستند. چنان‌که توزیع قطره‌های آهن و ویتامینD سال‌هاست که در میان دانش‌آموزان به‌صورت هفتگی و ماهانه توزیع می‌شود؛ اتفاقی که قرار است در سال تحصیلی جدید هم ادامه داشته باشد.»
آن‌طور که دکتر اسماعیل‌زاده توضیح می‌دهد، قرص آهن برای دختران متوسطه اول و دوم، هفته‌ای یک‌بار و به مدت ۱۶ هفته توزیع می‌شود وقطره ویتامینDنیز در اختیار همه دانش‌آموزان دختر وپسر بالای۱۲سال هرماه و رایگان قرار می‌گیرد: «ضمن این‌که مکمل اسید فولیک برای خانم‌های باردار و مکمل کلسیم برای سالمندان نیز در مراکز بهداشت به‌صورت رایگان توزیع می‌شود.» اما رئیس دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت در گفت‌وگو با جام‌جم از تصمیماتی برای اضافه شدن مکمل زینک یا روی نیز خبر می‌دهد: «در حال حاضر توزیع این مکمل‌ها به‌صورت آزمایشی در برخی از مدارس مناطق مختلف کشور در حال انجام است که اگر نتیجه‌بخش باشد و اثربخشی این مکمل بر رشد کودکان تایید شود، این مکمل هم به طرح مکمل‌یاری اضافه خواهد شد.»
پیشگیری‌های بهتر از درمان
یکی از مسائلی که کارشناسان سلامت در کیفیت طرح مکمل‌یاری بر آن تاکید دارند، غربالگری دانش‌آموزان براساس نیازشان به مکمل است؛ یعنی نباید دانش‌آموزانی که دچار کمبودی نیستند هم به اندازه دانش‌آموزان شامل کمبود، از این مکمل‌ها مصرف کنند؛ ابهامی که دکتر احمد اسماعیل‌زاده به آن پاسخ می‌دهد: «در طرح مکمل‌یاری نیازی به غربالگری دانش‌آموزان براساس کمبود و ضعف‌شان نداریم؛ چرا که در حال حاضر مکمل‌هایی که توزیع می‌شود، دوزهای پیشگیری و جلوگیری از کمبود است. این درحالی است که مواد مغذی و مکمل‌ها، دوزهای درمانی هم دارند که این هدف در مراکز بهداشتی و با نظر تخصصی پزشک و فارغ از برنامه مکمل کشوری، پیگیری می‌شود.»
در واقع غربالگری دانش‌آموزان، زمانی ضرورت پیدا می‌کند که این مکمل‌ها، در دوزهای درمانی توزیع شود اما دوزهای پیشگیری، برای همه افراد درسنین مشخص، لازم وضروری است. درچنین شرایطی است که هدف این طرح یعنی پیشگیری از کمبود محقق خواهد شد.
علاوه بر این، غربالگری جغرافیای دانش‌آموزان هم با اولویت قرار دادن مناطق محروم، به نتایج قابل‌قبولی رسیده است: «در طرح مکمل‌یاری، قرار است مکمل‌ها به‌صورت رایگان در تمام مدارس کشور توزیع شود اما اگر محدودیتی مانند کمبود اعتبار مطرح باشد، طبیعتا اولویت با مناطق روستایی، حاشیه شهر و محروم کشور است که از نظر مواد غذایی شرایط ناگوارتری دارند.»
دارو یا تغذیه؟
تجربه نشان داده که یکی از رویکردهای هوشمندانه و البته مؤثر در برنامه‌های مکمل‌یاری جهانی، توزیع مکمل‌ها در قالب غذا و میان‌وعده است؛ رویکردی که باعث پذیرش بهتر مکمل توسط کودکان و نوجوانان خواهد بود. در چنین روشی، می‌توان سایر مواد مغذی ازجمله پروتئین، فیبر، کربوهیدرات و... را هم در آن وعده غذایی گنجاند اما چرا چنین روشی در طرح سراسری کشور ما اجرایی نمی‌شود؟ سؤالی که دکتر اسماعیل‌زاده به آن پاسخ می‌دهد:«آنچه امروز اجرایی می‌شود این است که این مکمل‌ها به‌صورت قطره، شربت، قرص و کپسول توزیع می‌شود اما رساندن سایر مواد مغذی در قالب وعده‌های غذایی و میان‌وعده، در طرح‌های دیگری از سمت وزارت بهداشت و در مناطق خاص و محروم پیگیری می‌شود. در یکی از این طرح‌ها، کودکانی که دچار سوءتغذیه هستند، شناسایی می‌شوند و به شکل ماهانه، کارت‌شان شارژ می‌شود و می‌توانند بیشتر از ۱۱ قلم مواد غذایی را که برای رشدشان لازم و ضروری است، دریافت کنند.» علاوه بر آن، او از پیگیری‌ها برای تامین منابع و اضافه شدن برنامه صبحانه مدارس خبر می‌دهد که می‌تواند به پیشبرد هدف رفع سوءتغذیه و کمبود مواد مغذی در کودکان کمک کند. بدیهی است که جدی گرفتن چنین روشی، می‌تواند یک تغییر جدی درنگرش کودکان و نوجوانان کشور به‌وجود بیاورد؛ این‌که به این مکمل‌ها نه به‌عنوان دارو بلکه به‌عنوان بخشی از تغذیه که می‌تواند لذت‌بخش باشد، نگاه کنند.
نیاز به تلاش بیشتر!
باوجود تلاش‌های زیاد وبرنامه‌های مکمل‌یاری گسترده، هنوزهم شاهد نیازبسیاری ازکودکان درکشورهستیم؛چالشی که به‌نظر می‌رسد می‌تواند دلایل مختلفی ازجمله توزیع نامناسب، بودجه ناکافی و تمایل نداشتن دانش‌آموزان به مصرف این مکمل‌ها داشته باشد. یکی از نمونه‌هایش هم این است که چرا با وجود توزیع آهن در گروه سنی مشخصی از دختران، ما همچنان با شیوع کم‌خونی مواجه هستیم؟ «بررسی‌های ما نشان می‌دهدکه در این میان،برخی مدیران مدارس به‌صورت منظم و وفادارانه به این طرح عمل نمی‌کنند و توزیع نامناسبی در برخی ازمدارس کشورصورت می‌گیرد.ازطرف دیگر،برخی از دانش‌آموزان هم به‌دلایلی ازجمله عوارض گوارشی مانند دل‌درد و...این مکمل‌ها را بعد از توزیع، مصرف نمی‌کنند. برای همین در حال بررسی هستیم که علت دقیق را پیدا کنیم تا اگراین مکمل‌ها برای مصرف برخی از دانش‌آموزان مناسب نیست، در نوع آن، بازنگری‌هایی جدی انجام گیرد.» اینها را دکتر اسماعیلی‌زاده می‌گوید. او معتقد است که البته کمبود بودجه نیز باعث شده تا برخی مناطق محروم در اولویت توزیع قراربگیرند و برخی دیگر ازمدارس،شامل این طرح نشوند که این مسأله شاید عاملی برای کم‌خونی دانش‌آموزان باشد. با وجود این، به نظر می‌رسد که مکمل‌یاری یک راه‌حل مکمل به‌شمار می‌رود نه یک راه‌حل کامل برای رفع مشکل کمبودموادمغذی؛ آن‌قدرکه برای رسیدن به یک موقعیت ایده‌آل،نیازمندرویکردی جامع‌تر که شامل آموزش و آگاهی‌بخشی، توزیع مناسب، درنظر گرفتن جغرافیای توزیع و...هستیم.بدیهی است که طرح مکمل‌یاری، اگر در کنار سایر عوامل محیطی واجتماعی قرارنگیرد، نمی‌تواند به نتیجه قابل‌قبولی برسد. البته که تجربه سال‌های قبل در مدارس، نشان می‌دهد که دو طرح امنیت غذایی و مکمل‌یاری، تا حدود ۴۰درصد اثربخشی داشته‌اند اما برای اثربخشی حداکثری،لازم است‌که‌بحث آموزش وفرهنگ‌سازی‌وازطرف‌دیگر،غنی‌سازی بوفه‌های‌مدارس‌که‌بااشکالات‌متعددی روبه‌روست هم با جدیت دنبال شود: «در میان همه این طرح‌ها و برنامه‌ها، موضوع کنترل چاقی و اضافه‌وزن کودکان هم در برخی مدارس اجرایی می‌شود که با تکمیل شدن همه آنها، طبیعتا نتایج قابل‌قبول‌تری در سال‌های آینده به‌دست خواهد آمد.»
برنامه‌های مکمل‌یاری، به‌خصوص در کشورهای در‌حال‌توسعه، نقشی حیاتی در کاهش بار بیماری‌ها و مرگ‌و‌میر ناشی از سوءتغذیه دارد، آن‌قدر که سازمان بهداشت جهانی، آن را به اندازه سایر مداخلات بهداشتی، مثل واکسیناسیون و بهبود بهداشت و آب آشامیدنی سالم لازم و ضروری می‌داند. موضوعی که در کشور ما نیز با چنین هدفی، به‌ویژه برای افرادی که دسترسی کافی به رژیم غذایی متنوع و مغذی ندارند، اجرایی می‌شود. اما در میان این افراد، دانش‌آموزان و کودکان در سنین مدارس، از اولویت بالایی قرار دارند: «اجرای طرح مکمل‌یاری و توزیع مکمل‌های مورد نیاز افراد جامعه، متناسب با نیاز گروه‌های سنی صورت می‌گیرد و طبیعتا گروه سنی مدارس، یکی از ویژه‌ترین گروه‌های هدف ما هستند. چنان‌که توزیع قطره‌های آهن و ویتامینD سال‌هاست که در میان دانش‌آموزان به‌صورت هفتگی و ماهانه توزیع می‌شود؛ اتفاقی که قرار است در سال تحصیلی جدید هم ادامه داشته باشد.»
آن‌طور که دکتر اسماعیل‌زاده توضیح می‌دهد، قرص آهن برای دختران متوسطه اول و دوم، هفته‌ای یک‌بار و به مدت ۱۶ هفته توزیع می‌شود وقطره ویتامینDنیز در اختیار همه دانش‌آموزان دختر وپسر بالای۱۲سال هرماه و رایگان قرار می‌گیرد: «ضمن این‌که مکمل اسید فولیک برای خانم‌های باردار و مکمل کلسیم برای سالمندان نیز در مراکز بهداشت به‌صورت رایگان توزیع می‌شود.» اما رئیس دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت در گفت‌وگو با جام‌جم از تصمیماتی برای اضافه شدن مکمل زینک یا روی نیز خبر می‌دهد: «در حال حاضر توزیع این مکمل‌ها به‌صورت آزمایشی در برخی از مدارس مناطق مختلف کشور در حال انجام است که اگر نتیجه‌بخش باشد و اثربخشی این مکمل بر رشد کودکان تایید شود، این مکمل هم به طرح مکمل‌یاری اضافه خواهد شد.»
پیشگیری‌های بهتر از درمان
یکی از مسائلی که کارشناسان سلامت در کیفیت طرح مکمل‌یاری بر آن تاکید دارند، غربالگری دانش‌آموزان براساس نیازشان به مکمل است؛ یعنی نباید دانش‌آموزانی که دچار کمبودی نیستند هم به اندازه دانش‌آموزان شامل کمبود، از این مکمل‌ها مصرف کنند؛ ابهامی که دکتر احمد اسماعیل‌زاده به آن پاسخ می‌دهد: «در طرح مکمل‌یاری نیازی به غربالگری دانش‌آموزان براساس کمبود و ضعف‌شان نداریم؛ چرا که در حال حاضر مکمل‌هایی که توزیع می‌شود، دوزهای پیشگیری و جلوگیری از کمبود است. این درحالی است که مواد مغذی و مکمل‌ها، دوزهای درمانی هم دارند که این هدف در مراکز بهداشتی و با نظر تخصصی پزشک و فارغ از برنامه مکمل کشوری، پیگیری می‌شود.»
در واقع غربالگری دانش‌آموزان، زمانی ضرورت پیدا می‌کند که این مکمل‌ها، در دوزهای درمانی توزیع شود اما دوزهای پیشگیری، برای همه افراد درسنین مشخص، لازم وضروری است. درچنین شرایطی است که هدف این طرح یعنی پیشگیری از کمبود محقق خواهد شد.
علاوه بر این، غربالگری جغرافیای دانش‌آموزان هم با اولویت قرار دادن مناطق محروم، به نتایج قابل‌قبولی رسیده است: «در طرح مکمل‌یاری، قرار است مکمل‌ها به‌صورت رایگان در تمام مدارس کشور توزیع شود اما اگر محدودیتی مانند کمبود اعتبار مطرح باشد، طبیعتا اولویت با مناطق روستایی، حاشیه شهر و محروم کشور است که از نظر مواد غذایی شرایط ناگوارتری دارند.»
دارو یا تغذیه؟
تجربه نشان داده که یکی از رویکردهای هوشمندانه و البته مؤثر در برنامه‌های مکمل‌یاری جهانی، توزیع مکمل‌ها در قالب غذا و میان‌وعده است؛ رویکردی که باعث پذیرش بهتر مکمل توسط کودکان و نوجوانان خواهد بود. در چنین روشی، می‌توان سایر مواد مغذی ازجمله پروتئین، فیبر، کربوهیدرات و... را هم در آن وعده غذایی گنجاند اما چرا چنین روشی در طرح سراسری کشور ما اجرایی نمی‌شود؟ سؤالی که دکتر اسماعیل‌زاده به آن پاسخ می‌دهد:«آنچه امروز اجرایی می‌شود این است که این مکمل‌ها به‌صورت قطره، شربت، قرص و کپسول توزیع می‌شود اما رساندن سایر مواد مغذی در قالب وعده‌های غذایی و میان‌وعده، در طرح‌های دیگری از سمت وزارت بهداشت و در مناطق خاص و محروم پیگیری می‌شود. در یکی از این طرح‌ها، کودکانی که دچار سوءتغذیه هستند، شناسایی می‌شوند و به شکل ماهانه، کارت‌شان شارژ می‌شود و می‌توانند بیشتر از ۱۱ قلم مواد غذایی را که برای رشدشان لازم و ضروری است، دریافت کنند.» علاوه بر آن، او از پیگیری‌ها برای تامین منابع و اضافه شدن برنامه صبحانه مدارس خبر می‌دهد که می‌تواند به پیشبرد هدف رفع سوءتغذیه و کمبود مواد مغذی در کودکان کمک کند. بدیهی است که جدی گرفتن چنین روشی، می‌تواند یک تغییر جدی درنگرش کودکان و نوجوانان کشور به‌وجود بیاورد؛ این‌که به این مکمل‌ها نه به‌عنوان دارو بلکه به‌عنوان بخشی از تغذیه که می‌تواند لذت‌بخش باشد، نگاه کنند.
نیاز به تلاش بیشتر!
باوجود تلاش‌های زیاد وبرنامه‌های مکمل‌یاری گسترده، هنوزهم شاهد نیازبسیاری ازکودکان درکشورهستیم؛چالشی که به‌نظر می‌رسد می‌تواند دلایل مختلفی ازجمله توزیع نامناسب، بودجه ناکافی و تمایل نداشتن دانش‌آموزان به مصرف این مکمل‌ها داشته باشد. یکی از نمونه‌هایش هم این است که چرا با وجود توزیع آهن در گروه سنی مشخصی از دختران، ما همچنان با شیوع کم‌خونی مواجه هستیم؟ «بررسی‌های ما نشان می‌دهدکه در این میان،برخی مدیران مدارس به‌صورت منظم و وفادارانه به این طرح عمل نمی‌کنند و توزیع نامناسبی در برخی ازمدارس کشورصورت می‌گیرد.ازطرف دیگر،برخی از دانش‌آموزان هم به‌دلایلی ازجمله عوارض گوارشی مانند دل‌درد و...این مکمل‌ها را بعد از توزیع، مصرف نمی‌کنند. برای همین در حال بررسی هستیم که علت دقیق را پیدا کنیم تا اگراین مکمل‌ها برای مصرف برخی از دانش‌آموزان مناسب نیست، در نوع آن، بازنگری‌هایی جدی انجام گیرد.» اینها را دکتر اسماعیلی‌زاده می‌گوید. او معتقد است که البته کمبود بودجه نیز باعث شده تا برخی مناطق محروم در اولویت توزیع قراربگیرند و برخی دیگر ازمدارس،شامل این طرح نشوند که این مسأله شاید عاملی برای کم‌خونی دانش‌آموزان باشد. با وجود این، به نظر می‌رسد که مکمل‌یاری یک راه‌حل مکمل به‌شمار می‌رود نه یک راه‌حل کامل برای رفع مشکل کمبودموادمغذی؛ آن‌قدرکه برای رسیدن به یک موقعیت ایده‌آل،نیازمندرویکردی جامع‌تر که شامل آموزش و آگاهی‌بخشی، توزیع مناسب، درنظر گرفتن جغرافیای توزیع و...هستیم.بدیهی است که طرح مکمل‌یاری، اگر در کنار سایر عوامل محیطی واجتماعی قرارنگیرد، نمی‌تواند به نتیجه قابل‌قبولی برسد. البته که تجربه سال‌های قبل در مدارس، نشان می‌دهد که دو طرح امنیت غذایی و مکمل‌یاری، تا حدود ۴۰درصد اثربخشی داشته‌اند اما برای اثربخشی حداکثری،لازم است‌که‌بحث آموزش وفرهنگ‌سازی‌وازطرف‌دیگر،غنی‌سازی بوفه‌های‌مدارس‌که‌بااشکالات‌متعددی روبه‌روست هم با جدیت دنبال شود: «در میان همه این طرح‌ها و برنامه‌ها، موضوع کنترل چاقی و اضافه‌وزن کودکان هم در برخی مدارس اجرایی می‌شود که با تکمیل شدن همه آنها، طبیعتا نتایج قابل‌قبول‌تری در سال‌های آینده به‌دست خواهد آمد.»
