در روز بهورز پای صحبت تعدادی از آنها نشسته‌ایم
فراموشی بهورزها در نظام سلامت
در تقویم ایرانی‌ها ۱۲شهریورماه به‌عنوان روز بهورز نامگذاری شده است، چراکه در سال ۱۳۶۳ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌منظور فقرزدایی و همچنین ارتقای سطح بهداشت روستاییان اقدام به راه‌اندازی خانه‌های بهداشت کرد تا با تربیت افرادی تحت عنوان مذکور خدمات مختلفی را به شهروندان ارائه کند.
بهورزان نقشی پراهمیت و انکارنشدنی در ارائه خدمات بهداشتی و سلامت به روستاییان دارند و باعث می‌شوند در بسیاری مواقع آنها نیازی به مراجعه به مراکز درمانی شهری پیدا نکنند. کاهش میزان مرگ‌ومیر، انجام واکسیناسیون، مراقبت‌های پیش، حین و پس از بارداری و همچنین آموزش بهداشت فردی ازجمله خدماتی است که بهورزان به روستاییان ارائه‌می‌دهند.
گزارش‌ها حاکی است درحال‌حاضر حدود ۲۸هزار و ۵۰۷ بهورز در کشور فعالیت می‌کنند درحالی‌که بنا به گفته مسئولان وزارت بهداشت، تعداد پست‌های مصوب ۳۸هزار و ۲۶۷ بهورز است. این به آن معناست که با کمبود حدود ۱۰هزار بهورز مواجه هستیم و این موضوع باعث شده برخی خانه‌های بهداشت به‌صورت روزانه فعال نباشند. با وجود این بسیاری از بهورزان به‌دلیل زندگی در روستا ساعات بسیاری را صرف خدمت‌رسانی به اهالی می‌کنند و همیشه گوش‌به‌زنگ هستند تا در صورت بروز مشکل برای آنها اقدامات لازم را به‌عمل‌آورند؛ این موضوعی است که مهشید رفیعیان، کارشناس مسئول بهورزی معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در گفت‌وگو با جام‌جم به آن اشاره می‌کندومی‌گوید:«بهورزان معمولا در نخستین سطح تماس مردم روستاها با نظام سلامت کشور قرار دارند و محل خدمت‌شان نیز در خانه‌های بهداشت است.»
آن‌طور که او توضیح می‌دهد با توجه به این‌که بهورزان آموزش دیده‌اند و از بومیان روستاها هستند، با فرهنگ مردم منطقه آشنایی کامل دارند و با گویش محلی با آنها ارتباط برقرار می‌کنند و مشکلات روستا را کاملا می‌شناسند. از سوی دیگر، آنها آموزش می‌بینند و می‌توانند خدمات بهداشتی اولیه را به مردم ارائه دهند. از این رو، نوع خدمتی که ارائه می‌دهند، خاص و مناسب جمعیت روستایی است.
تنوع گسترده خدمات بهورزان
بهورزان کارهای زیادی در روستاها انجام می‌دهند به‌طوری‌که باعث ارتقای سطح بهداشت روستاییان شده و سبب می‌شوند خودمراقبتی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. این‌گونه که کارشناس مسئول بهورزی معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان می‌گوید: «فعالیت بهورزان بسیار گسترده است به‌گونه‌ای که براساس دستورالعمل‌های ابلاغی وزارت بهداشت به گروه‌های مختلف سنی شامل نوزادان، کودکان، نوجوانان، جوانان، میانسالان و سالمندان خدمات ارائه می‌دهند. همچنین با توجه به سیاست‌های جدید وزارت بهداشت مثل اهتمام به جوانی جمعیت، بهورزان برنامه‌های وسیعی دارند که آنها را در مناطق روستایی اجرا می‌کنند.»
خدمات بهورزان تنها به این موارد ختم نمی‌شود. خدمات بهداشت محیط و حرفه، بازدید از کارگاه‌ها و صنوف مختلف و بررسی بهداشت محیط زندگی مردم ازجمله اقدامات دیگری است که بهورزان انجام می‌دهند. در زمینه آموزش بهداشت نیز بهورزان فعالیت‌های متعددی دارند. مراقبت‌های پیش، حین و پس از زایمان نیز توسط آنها صورت می‌گیرد و در شرایط بحرانی، چون به مردم روستاها نزدیک هستند، می‌توانند خیلی سریع وارد عمل شده و اقدامات لازم را انجام دهند.
پرونده سلامت الکترونیک و بهورزان
بیش از یک دهه است که سامانه «سیب» از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌منظور ثبت و ضبط اطلاعات سلامت شهروندان راه‌اندازی شده است؛ سامانه‌ای که در آن برای تک‌تک خانواده‌های روستایی پرونده الکترونیک سلامت تشکیل و تمام اطلاعات بهداشتی افراد وارد شده است.به این ترتیب در مواقع لزوم، موارد ضروری به سطوح بالای بهداشتی ارجاع می‌شود. همچنین، اقدامات اولیه و احیای پایه در شرایط خاص صورت می‌گیرد. به گفته او، در مقایسه با سال‌های گذشته، به‌طورکلی نظام سلامت بسیار گسترده‌تر از گذشته خدمات سلامت را ارائه می‌کند. این مسأله سبب شده دقیقا همان خدماتی که مراقبان سلامت در شهرها انجام می‌دهند، بهورزان نیز با همان کمیت و کیفیت آن را در روستا ارائه کنند. به‌اضافه این‌که در روستاها تیم سلامت شامل پزشک، ماما و دارویار درروزهای خاصی حضوردارند و بهورزان، افرادی را که نیاز به خدمات دارند، به این تیم سلامت ارجاع می‌دهند تا از طریق آنها نیازهای سطوح بالاتر بهداشتی را دریافت کنند.
تربیت نیروهای تخصصی
در سال‌های گذشته خدمات ارائه‌شده توسط بهورزان، شاید چندان به چشم نمی‌آمد. حالا اما گستردگی آن و همچنین حضور نیروهای متخصص و باسواد باعث شده است بهورزان در آموزش و ارتقای سطح بهداشت روستاها نقش اساسی ایفا کنند. برای همین است که در سال‌های اخیر سعی شده بهورزانی با مدرک تحصیلی کاردانی یا کارشناسی تربیت شوند. این‌گونه که رفیعیان می‌گوید: «در گذشته، آموزش بهورزان فقط در مقطع دیپلم بود و آنها از سطح روستاها جذب می‌شدند و آموزش دوساله برای‌شان در نظر گرفته می‌شد. درحال‌حاضر، با توجه به افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، اولویت پذیرش بهورز با مقطع کاردانی و کارشناسی در رشته‌های مرتبط مانند بهداشت عمومی، مامایی و پرستاری است.» به گفته وی، افرادی که مدرک کاردانی یا کارشناسی در رشته‌های مرتبط دارند و دارای شرایط لازم مانند بومی بودن و سن مناسب هستند جذب و پس از گذراندن دوره آموزشی تطبیقی شش‌ماهه، به عنوان بهورز مشغول کار می‌شوند. این کارشناس ادامه می‌دهد: «با توجه به این‌که شرط اصلی بومی‌بودن است، با مدرک دیپلم هم می‌توان بهورز جذب کرد. آنها در مراکز بهورزی دو سال دوره کاردانی را می‌گذرانند و به این شکل فارغ‌التحصیل می‌شوند.»
بهورزان در روستاهای مختلف به‌ویژه مناطق محروم همواره در حال خدمت‌رسانی هستند و به قول معروف صابون تمامی مشکلات در این مناطق را هم به تن مالیده‌اند. از سوی دیگر، برخی از آنها می‌گویند با توجه به ساعات کاری بالا و حجم کار سنگین، حقوقی که دریافت می‌کنند کفاف زندگی‌شان را نمی‌دهد و بابت کارهای بیشتر، اضافه‌کار نیز به آنها پرداخت نمی‌شود؛ موضوعی که سال گذشته عباس علیپور، رئیس مرکز مدیریت شبکه وزارت بهداشت در گفت‌وگو با رسانه‌ها به آن اشاره کرد و گفت: «متاسفانه از سمت دانشگاه‌های علوم پزشکی اضافه‌کارهای کمی به بهورزان داده می‌شود. مسأله بعدی کارانه این گروه است. تمامی کسانی که در حوزه سلامت مشغول کار هستند، مبلغی را به‌عنوان کارانه دریافت می‌کنند. با توجه به این‌که تا ۹۵ درصد خدمات بهداشتی به صورت رایگان ارائه می‌شوند کارانه‌ای که بهورزان دریافت می‌کنند ناچیز بوده و نیازمند بررسی است.»
این درحالی‌است که خدماتی که بهورزان ارائه می‌کنند، بسیار مهم و باارزش بوده و نمی‌توان برای آن عددی در نظر گرفت. بااین‌حال لازم است برای جبران این مبلغ ناچیز سازمان برنامه‌وبودجه اعتبارات آنها را مورد بررسی قرار داده و در کنار آن دانشگاه‌ها متعهد به پرداخت به‌موقع پول به بهورزان شوند.فرزاد خوش‌نمک، بهورزی که در یکی از روستاهای مریوان مشغول کار است با تایید این مسأله به جام‌جم می‌گوید: «چند سالی است کارانه، رفاهیات و اضافه‌کار و ... را حذف کرده‌اند و علی‌رغم این‌که ساعات‌های طولانی مشغول کار هستیم، هیچ پاداش و مزایایی نداریم. از طرف دیگر، علاوه بر روستایی که خانه بهداشت در آن مستقر است، برای ارائه خدمات به برخی روستاهای مجاور نیز مجبور هستیم از وسایل نقلیه شخصی استفاده کنیم. ساختمان خانه‌بهداشت نیزفرسوده است وجاده‌های خاکی ودوری ازمراکزدرمانی برای ما مشکلاتی را ایجاد کرده.» قطعی‌های مکرر برق که این روزها گریبان همه مردم را گرفته، اما برای بهورزان تبدیل به رنج مضاعفی شده و کار آنها را سخت‌تر کرده است: «با قطعی برق، واکسن‌ها نیز خراب می‌شوندومجبور هستیم درمدت زمان خاموشی، آنها را جابه‌جا کنیم تا مبادا دمای‌شان پایین بیایدوخراب شوند؛واکسن‌هایی که البته دیر به دیربه دست‌مان می‌رسد!»
گزارش‌ها حاکی است درحال‌حاضر حدود ۲۸هزار و ۵۰۷ بهورز در کشور فعالیت می‌کنند درحالی‌که بنا به گفته مسئولان وزارت بهداشت، تعداد پست‌های مصوب ۳۸هزار و ۲۶۷ بهورز است. این به آن معناست که با کمبود حدود ۱۰هزار بهورز مواجه هستیم و این موضوع باعث شده برخی خانه‌های بهداشت به‌صورت روزانه فعال نباشند. با وجود این بسیاری از بهورزان به‌دلیل زندگی در روستا ساعات بسیاری را صرف خدمت‌رسانی به اهالی می‌کنند و همیشه گوش‌به‌زنگ هستند تا در صورت بروز مشکل برای آنها اقدامات لازم را به‌عمل‌آورند؛ این موضوعی است که مهشید رفیعیان، کارشناس مسئول بهورزی معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در گفت‌وگو با جام‌جم به آن اشاره می‌کندومی‌گوید:«بهورزان معمولا در نخستین سطح تماس مردم روستاها با نظام سلامت کشور قرار دارند و محل خدمت‌شان نیز در خانه‌های بهداشت است.»
آن‌طور که او توضیح می‌دهد با توجه به این‌که بهورزان آموزش دیده‌اند و از بومیان روستاها هستند، با فرهنگ مردم منطقه آشنایی کامل دارند و با گویش محلی با آنها ارتباط برقرار می‌کنند و مشکلات روستا را کاملا می‌شناسند. از سوی دیگر، آنها آموزش می‌بینند و می‌توانند خدمات بهداشتی اولیه را به مردم ارائه دهند. از این رو، نوع خدمتی که ارائه می‌دهند، خاص و مناسب جمعیت روستایی است.
تنوع گسترده خدمات بهورزان
بهورزان کارهای زیادی در روستاها انجام می‌دهند به‌طوری‌که باعث ارتقای سطح بهداشت روستاییان شده و سبب می‌شوند خودمراقبتی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. این‌گونه که کارشناس مسئول بهورزی معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان می‌گوید: «فعالیت بهورزان بسیار گسترده است به‌گونه‌ای که براساس دستورالعمل‌های ابلاغی وزارت بهداشت به گروه‌های مختلف سنی شامل نوزادان، کودکان، نوجوانان، جوانان، میانسالان و سالمندان خدمات ارائه می‌دهند. همچنین با توجه به سیاست‌های جدید وزارت بهداشت مثل اهتمام به جوانی جمعیت، بهورزان برنامه‌های وسیعی دارند که آنها را در مناطق روستایی اجرا می‌کنند.»
خدمات بهورزان تنها به این موارد ختم نمی‌شود. خدمات بهداشت محیط و حرفه، بازدید از کارگاه‌ها و صنوف مختلف و بررسی بهداشت محیط زندگی مردم ازجمله اقدامات دیگری است که بهورزان انجام می‌دهند. در زمینه آموزش بهداشت نیز بهورزان فعالیت‌های متعددی دارند. مراقبت‌های پیش، حین و پس از زایمان نیز توسط آنها صورت می‌گیرد و در شرایط بحرانی، چون به مردم روستاها نزدیک هستند، می‌توانند خیلی سریع وارد عمل شده و اقدامات لازم را انجام دهند.
پرونده سلامت الکترونیک و بهورزان
بیش از یک دهه است که سامانه «سیب» از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌منظور ثبت و ضبط اطلاعات سلامت شهروندان راه‌اندازی شده است؛ سامانه‌ای که در آن برای تک‌تک خانواده‌های روستایی پرونده الکترونیک سلامت تشکیل و تمام اطلاعات بهداشتی افراد وارد شده است.به این ترتیب در مواقع لزوم، موارد ضروری به سطوح بالای بهداشتی ارجاع می‌شود. همچنین، اقدامات اولیه و احیای پایه در شرایط خاص صورت می‌گیرد. به گفته او، در مقایسه با سال‌های گذشته، به‌طورکلی نظام سلامت بسیار گسترده‌تر از گذشته خدمات سلامت را ارائه می‌کند. این مسأله سبب شده دقیقا همان خدماتی که مراقبان سلامت در شهرها انجام می‌دهند، بهورزان نیز با همان کمیت و کیفیت آن را در روستا ارائه کنند. به‌اضافه این‌که در روستاها تیم سلامت شامل پزشک، ماما و دارویار درروزهای خاصی حضوردارند و بهورزان، افرادی را که نیاز به خدمات دارند، به این تیم سلامت ارجاع می‌دهند تا از طریق آنها نیازهای سطوح بالاتر بهداشتی را دریافت کنند.
تربیت نیروهای تخصصی
در سال‌های گذشته خدمات ارائه‌شده توسط بهورزان، شاید چندان به چشم نمی‌آمد. حالا اما گستردگی آن و همچنین حضور نیروهای متخصص و باسواد باعث شده است بهورزان در آموزش و ارتقای سطح بهداشت روستاها نقش اساسی ایفا کنند. برای همین است که در سال‌های اخیر سعی شده بهورزانی با مدرک تحصیلی کاردانی یا کارشناسی تربیت شوند. این‌گونه که رفیعیان می‌گوید: «در گذشته، آموزش بهورزان فقط در مقطع دیپلم بود و آنها از سطح روستاها جذب می‌شدند و آموزش دوساله برای‌شان در نظر گرفته می‌شد. درحال‌حاضر، با توجه به افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، اولویت پذیرش بهورز با مقطع کاردانی و کارشناسی در رشته‌های مرتبط مانند بهداشت عمومی، مامایی و پرستاری است.» به گفته وی، افرادی که مدرک کاردانی یا کارشناسی در رشته‌های مرتبط دارند و دارای شرایط لازم مانند بومی بودن و سن مناسب هستند جذب و پس از گذراندن دوره آموزشی تطبیقی شش‌ماهه، به عنوان بهورز مشغول کار می‌شوند. این کارشناس ادامه می‌دهد: «با توجه به این‌که شرط اصلی بومی‌بودن است، با مدرک دیپلم هم می‌توان بهورز جذب کرد. آنها در مراکز بهورزی دو سال دوره کاردانی را می‌گذرانند و به این شکل فارغ‌التحصیل می‌شوند.»
بهورزان در روستاهای مختلف به‌ویژه مناطق محروم همواره در حال خدمت‌رسانی هستند و به قول معروف صابون تمامی مشکلات در این مناطق را هم به تن مالیده‌اند. از سوی دیگر، برخی از آنها می‌گویند با توجه به ساعات کاری بالا و حجم کار سنگین، حقوقی که دریافت می‌کنند کفاف زندگی‌شان را نمی‌دهد و بابت کارهای بیشتر، اضافه‌کار نیز به آنها پرداخت نمی‌شود؛ موضوعی که سال گذشته عباس علیپور، رئیس مرکز مدیریت شبکه وزارت بهداشت در گفت‌وگو با رسانه‌ها به آن اشاره کرد و گفت: «متاسفانه از سمت دانشگاه‌های علوم پزشکی اضافه‌کارهای کمی به بهورزان داده می‌شود. مسأله بعدی کارانه این گروه است. تمامی کسانی که در حوزه سلامت مشغول کار هستند، مبلغی را به‌عنوان کارانه دریافت می‌کنند. با توجه به این‌که تا ۹۵ درصد خدمات بهداشتی به صورت رایگان ارائه می‌شوند کارانه‌ای که بهورزان دریافت می‌کنند ناچیز بوده و نیازمند بررسی است.»
این درحالی‌است که خدماتی که بهورزان ارائه می‌کنند، بسیار مهم و باارزش بوده و نمی‌توان برای آن عددی در نظر گرفت. بااین‌حال لازم است برای جبران این مبلغ ناچیز سازمان برنامه‌وبودجه اعتبارات آنها را مورد بررسی قرار داده و در کنار آن دانشگاه‌ها متعهد به پرداخت به‌موقع پول به بهورزان شوند.فرزاد خوش‌نمک، بهورزی که در یکی از روستاهای مریوان مشغول کار است با تایید این مسأله به جام‌جم می‌گوید: «چند سالی است کارانه، رفاهیات و اضافه‌کار و ... را حذف کرده‌اند و علی‌رغم این‌که ساعات‌های طولانی مشغول کار هستیم، هیچ پاداش و مزایایی نداریم. از طرف دیگر، علاوه بر روستایی که خانه بهداشت در آن مستقر است، برای ارائه خدمات به برخی روستاهای مجاور نیز مجبور هستیم از وسایل نقلیه شخصی استفاده کنیم. ساختمان خانه‌بهداشت نیزفرسوده است وجاده‌های خاکی ودوری ازمراکزدرمانی برای ما مشکلاتی را ایجاد کرده.» قطعی‌های مکرر برق که این روزها گریبان همه مردم را گرفته، اما برای بهورزان تبدیل به رنج مضاعفی شده و کار آنها را سخت‌تر کرده است: «با قطعی برق، واکسن‌ها نیز خراب می‌شوندومجبور هستیم درمدت زمان خاموشی، آنها را جابه‌جا کنیم تا مبادا دمای‌شان پایین بیایدوخراب شوند؛واکسن‌هایی که البته دیر به دیربه دست‌مان می‌رسد!»
