با این حال، همچنان بیش از نیمی از حوضه‌های آبخیز کشور از پوشش این طرح‌ها محروم مانده‌اند؛ وضعیتی که نه‌تنها تداوم بحران‌های محیط‌زیستی را در پی دارد، بلکه آینده منابع آب، خاک و حتی امنیت غذایی کشور را نیز تهدید می‌کند. بر همین اساس و برای بررسی دقیق ابعاد این بحران و چالش‌های پیش‌روی اجرای طرح‌های آبخیزداری و راهکارهای نجات ایران، با حسن وحید، معاون آبخیزداری، مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفت‌وگو کرده‌ایم.
چه میزان از حوضه‌های آبریز کشور تحت پوشش عملیات آبخیزداری قرار دارد؟
در حال حاضر از حدود ۱۲۵ میلیون هکتارعرصه آبخیز موجود در کشور، تاکنون عملیات آبخیزداری حدود ۳۲ میلیون هکتار انجام شده است. این یعنی بخش قابل توجهی از حوضه‌های آبخیز هنوز تحت پوشش طرح‌های مدیریت منابع آب و خاک قرار نگرفته است.
مهم‌ترین چالش در این حوزه چیست؟
مهم‌ترین چالش‌های ما در این حوزه، در واقع ترکیبی و چندلایه مثل بحران آب، فرسایش خاک، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و گردوغبار است. میزان فرسایش خاک در کشور، اکنون سالانه ۴/۱۵ تن در هکتار است، در حالی که مطابق استانداردهای جهانی باید زیر ۸ تن باشد. این عدد غیر قابل قبول نه‌تنها باعث کاهش توان سرزمین، افت بهره‌وری کشاورزی و کاهش محصول که در نهایت باعث شکل‌گیری گردوغبار نیز شده است.
نکته دیگر، تبدیل بخش زیادی از بارش‌ها به سیلاب است. در بسیاری از نقاط کشور، به‌جای آن‌که بارش‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ کنند، به سیلاب‌های مخرب تبدیل می‌شوند. حدود ۸۶۵۰ شهر و روستای کشور در معرض خطر مستقیم سیلاب قرار دارند که این خود خسارت‌های سنگینی به دنبال دارد. مسأله سوم، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی است، به‌طوری که اکنون درخصوص منابع آب زیرزمینی با کسری حدود ۱۶۰ میلیارد مترمکعبی مواجه هستیم و زنگ خطری جدی برای پایداری منابع آبی و کشاورزی سنتی است. در کنار اینها، گرد و غبار نیز به‌عنوان یکی از تبعات مهم تخریب سرزمین مطرح است. وسعت کانون‌های بحرانی گرد و غبار در کشور اکنون به ۱۴ میلیون هکتار رسیده است.
دلیل اصلی ایجاد این بحران‌ها را چه می‌دانید؟
این بحران نتیجه بهره‌برداری نادرست از منابع طبیعی، به‌ویژه منابع آبی است. زمانی که حقابه زیست‌محیطی رعایت نمی‌شود، بهره‌برداری بی‌رویه صورت می‌گیرد، خشکسالی‌ها تداوم می‌یابد و سطح آب‌های زیرزمینی افت می‌کند، طبیعت به شکل گردوغبار واکنش نشان می‌دهد. افزون بر این، طرح‌های خسارت‌زا، بهره‌برداری‌های غیرمجاز و عدم بازسازی معادن نیز از‌جمله عواملی است که این بحران‌ها را تشدید کرده‌اند.
با توجه به اهمیت آبخیزداری در کنترل این مشکلات، چرا در سال‌های اخیر به این امر مهم پرداخته نشده است؟
پاسخ به این پرسش را باید در چند لایه و عامل جست‌وجو کرد. گرچه مزایای فنی، زیست‌محیطی و اقتصادی طرح‌های آبخیزداری کاملا روشن و اثبات شده است، اما چالش‌هایی همچون ضعف در تخصیص اعتبارات، ناهماهنگی نهادی، فقدان انسجام در برنامه‌ریزی بین دستگاه‌های مرتبط و نگاه مقطعی به مسائل منابع طبیعی باعث شده این طرح‌ها در مقایسه با نیازهای کشور رشد متناسبی نداشته باشند. از سوی دیگر، نبود سیاست‌گذاری مبتنی بر مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز و کمرنگ بودن مشارکت مردمی در فرآیند اجرا نیز بر این روند تأثیرگذار بوده است. در واقع، اجرای اثربخش این طرح‌ها به تغییر رویکرد از مدیریت متمرکز و بخشی به سمت حکمرانی یکپارچه و سلامت‌محور حوضه‌های آبخیز نیاز دارد. در هر حال مسلم این است که طرح‌های آبخیزداری می‌توانند به‌عنوان یکی از راهکارهای اصلی در حوزه منابع طبیعی به کار گرفته شوند؛ زیرا فرسایش خاک را کاهش می‌دهد، چهار تن در هکتار رسوب را کنترل می‌کند و در هر هکتار ۵۰۰ تا ۷۰۰ متر مکعب کاهش تبخیر سالانه را به همراه دارد. این طرح‌ها همچنین به تقویت قنوات و منابع آب زیرزمینی کمک کرده و از نظر اقتصادی، به ازای هر یک ریال هزینه، ۴/۶ ریال سود برای کشور ایجاد می‌کنند.
سالانه چه میزان از بارش‌ها در کشور هدر می‌رود؟
در حال حاضر، سالانه حدود ۳۰۰ میلیارد مترمکعب از منابع آبی کشور از طریق تبخیر و تعرق از دست می‌رود و ۶۰ درصد حوضه‌های آبخیز کشور در معرض خطر مستقیم سیلاب قرار دارند. به این معنا که بیش از نیمی از حوضه‌ها، نه‌تنها کارکرد تغذیه‌ای خود را از دست داده‌اند، بلکه منشأ خسارت نیز شده‌اند.
به نظر شما، ریشه این وضعیت ناکارآمد کجاست؟
مشکل اصلی ما، به ادبیات حکمرانی آب در کشور بازمی‌گردد. تاکنون تمرکز ما بیشتر بر منابع و مصارف آب بوده، اما مسأله اساسی، استحصال، تأمین و مدیریت آب در قالب مدیریت جامع حوضه آبخیز است. یعنی بهره‌برداری‌ها باید در قالب سندی مدون و علمی، هم در بخش دولتی و هم در قالب مشارکت مردمی انجام شود تا سلامت حوضه آبخیز به‌معنای تأمین آب سالم و پایدار تضمین شود. تا زمانی که برنامه آمایشی دقیقی در سطح حوضه آبخیز تدوین و اجرا نکنیم، با مشکلات جدی روبه‌رو خواهیم بود. گاه نیز بخشی‌نگری و ناهماهنگی تصمیم‌گیران مانع تحقق مدیریت یکپارچه می‌شود. آنچه می‌تواند این روند را اصلاح کند، انسجام در بدنه دولت و مشارکت واقعی مردم است. اگر این همبستگی ایجاد شود، می‌توان بین سه بحران اصلی یعنی آب، غذا و انرژی، تعادل برقرار کرد. اما اگر همچنان رویکرد مقطعی به مسائل داشته باشیم و از مفاهیمی مانند حکمرانی جامع آبخیزداری فاصله بگیریم، حتی طرح‌های خوب و پروژه‌های عمرانی هم به نتیجه نخواهند رسید. تجربه کشورهای موفق دنیا نشان داده که فقط با اجرای دقیق مدیریت جامع حوضه آبخیز می‌توان از این بحران‌ها عبور کرد.
با توجه به برنامه هفتم توسعه، در حال حاضر چقدر از برنامه آبخیزداری عقب هستیم؟
بر اساس برنامه هفتم توسعه، باید سالانه چهار میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشور اجرا شود. مصوبات فعلی بودجه‌ای نیز امکان تحقق این عدد را دارد اما این‌که در تخصیص نهایی بودجه چه اتفاقی رخ دهد، هنوز مشخص نیست. نکته مهم این است که سازمان منابع طبیعی در حال حاضر طرح‌های مصوب و آماده اجرا برای ۲۰ میلیون هکتار از اراضی کشور در اختیار دارد که در صورت تأمین اعتبار، انجام آنها می‌تواند به‌سرعت آغاز شود.
با توجه به شرایط اقلیمی و فشار بر منابع، اولویت فعلی شما در حوزه منابع طبیعی چیست؟
رویکرد ما اکنون پیشگیری و مدیریت ریسک است. در واقع، به‌جای واکنش پس از بحران، تلاش می‌کنیم بحران‌های آینده را با اقدامات پیش‌دستانه مدیریت کنیم. تا امروز، حدود ۳۲میلیون هکتار از اراضی کشور شامل جنگل‌ها، مراتع و بیابان‌ها، عملیات مدیریت منابع طبیعی انجام شده است. البته با توجه به نرخ بهره‌برداری از منابع آب و خاک، ممکن است هنوز اثرات این اقدامات به‌طور کامل مشاهده نشود، اما در مناطقی که طرح‌ها به‌درستی اجرا شده‌اند، موفقیت کاملا مشهود است. نکته کلیدی آن است که ما باید از منابع‌مان به‌درستی استفاده کنیم. اگرچه کارهایی که تاکنون انجام شده مثبت و موفق بوده‌اند، اما برای عبور از بحران‌های موجود، نیاز به توسعه، تسریع و تأمین منابع پایدار برای طرح‌های آبخیزداری داریم.
