رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با «جام‌جم» نسبت به شدت گرفتن پرتوهای فرابنفش، آلاینده ازن و گردوغبار هشدار داد
جیغ بنفش تابستان
تابستان امسال، تنها با گرما سراغ ما نیامده؛ بلکه با سه بحران خاموش اما خطرناک در آسمان شهرها حضور دارد؛ پرتوهای فرابنفش، آلاینده ازن و توفانهای گردوغبار.سه‌‌گانه‌‌ای که هرکدام به‌تنهایی برای تهدید سلامت عمومی کافی است؛ از پرتوهای فرابنفش که بی‌وقفه پوست و چشم‌‌ها را تهدید میکند و آلاینده ازن که با تابش خورشید جان می‌گیرد و به دستگاه تنفسی حمله میکند تا توفانهای گردوغبار که بهویژه در مناطق غربی و مرکزی تنفس را دشوار میکند.
البته که این روزها در کنار این موارد شاهد بحران کمبود آب نیز هستیم. این مسائل بهطور مستقیم با سلامت عمومی، سبک زندگی و حتی برنامه‌‌ریزی شهری گره خورده‌‌اند. برای بررسی ابعاد بیشتر این موضوع با دکتر محمدصادق حسنوند، عضو هیأت علمی و رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران به گفت‌وگو پرداخته‌‌ایم.
این روزها چقدر باید نگران شاخص پرتوهای فرابنفش باشیم؟
تقریبا از ابتدای بهار تا اواسط پاییز، در بسیاری از روزها با شاخص پرتو فرابنفش بالاتر از عدد ۱۰ مواجه هستیم؛ بنابراین استفاده از روش‌‌های محافظتی کاملا ضروری است. اوج تابش این اشعه معمولا در ماه‌های تیر و مرداد رخ می‌دهد و شرایط فعلی نیز کاملا مشابه همین الگوست؛ موضوعی که با توجه به موقعیت جغرافیایی کشورمان، عجیب یا غیرمنتظره نیست. ایران در منطقهای قرار دارد که بهدلیل زاویه تابش خورشید در نیمه اول سال، در اغلب روزها با شدت بالای پرتو فرابنفش مواجه است. اوج تابش این اشعه از ساعت ۱۰ صبح آغاز می‌شود و تا حدود ساعت ۱۴ ادامه دارد. در چنین شرایطی، افراد باید فعالیت‌های خود را با رعایت الزامات حفاظتی انجام دهند؛ الزاماتی که توسط سازمان جهانی بهداشت، نهادهای معتبر بین‌المللی و سازمان‌های ملی کشورمان نیز توصیه شده‌اند. البته در نواحی ساحلی، شدت پرتوی فرابنفش بیشتر است؛ زیرا بخشی از این پرتوها از طریق سطوح بازتابنده مانند شن، آب و سطوح روشن منعکس می‌شود. به همین دلیل در مناطق ساحلی یا هنگام انجام ورزش‌های آبی، میزان پرتوگیری افراد بهطور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
چه اقداماتی برای محافظت در برابر پرتوی فرابنفش توصیه می‌شود؟
استفاده از کلاه لبهدار با قطر حداقل ۴ تا ۷ سانتی‌متر که بتواند گوش، پیشانی و بخشی از صورت را پوشش دهد و حالت سایه‌بان ایجاد کند، ازجمله اقدامات مؤثر برای محافظت در برابر پرتو فرابنفش است. همچنین استفاده از عینک آفتابی استاندارد و کرم ضدآفتاب با SPF (ضریب محافظت در برابر نور خورشید) ۱۵ به بالا هم توصیه می‌شود. حضور در سایه نیز می‌تواند میزان پرتوی فرابنفش را کاهش دهد. مهم‌ترین اثرات پرتوی فرابنفش بر افراد، شامل آفتاب‌‌سوختگی و سرطان‌های غیرکشنده پوست است. همچنین این پرتو می‌تواند موجب بروز بیماری‌های چشمی مانند آب‌مروارید شود. نکته مهم آن است که وجود ابر در آسمان به معنای کاهش شدت پرتو فرابنفش نیست؛ در روزهایی که آسمان ابری است نیز اشعه UV همچنان فعال و آسیب‌زا باقی می‌ماند. با این حال، استفاده از لباس‌های آستین بلند، کلاه لبهدار و کرم ضدآفتاب می‌تواند میزان مواجهه با این پرتو را بهطور قابل‌توجهی کاهش دهد.
در این شرایط آیا باید شهر تعطیل شود؟
با وجود افزایش شاخص پرتوی فرابنفش، این‌طور نیست که صرفا بهدلیل بالا رفتن آن، شهر را تعطیل کنیم؛ چرا که در روزهای گذشته نیز همین وضعیت تکرار شده و شرایط مشابهی را تجربه کرده‌ایم. در حال حاضر، افزایش دما نیز مشاهده می‌شود اما براساس داده‌های سنجش‌‌شده در روزهای اخیر، از حدود یک‌ماه گذشته تاکنون در اکثر روزها، شاخص فرابنفش از ساعت ۱۲ تا ۱۶ بالای عدد ۱۰ بوده که نشان‌دهنده خطر بسیار بالاست.
این روزها افزایش آلاینده ازن نیز نگران‌کننده است. چه عواملی باعث افزایش این آلاینده می‌شود؟
در شرایط فعلی، ازن یک آلاینده ثانویه و بهشدت وابسته به نور خورشید است؛ آلاینده‌‌ای که تنها در طول روز تولید می‌شود، زیرا برای تشکیل آن و ایجاد واکنش بین دی‌اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی فرار نیاز به نور خورشید است. اوج تولید این آلاینده در ساعات بعدازظهر است اما در فصل تابستان، بهدلیل افزایش دما و شدت تابش نور خورشید، فرآیند فتوشیمیایی تولید ازن تشدید می‌شود. در چنین روزهایی، انتظار می‌‌رود شاخص کیفیت هوا از منظر ازن بالای ۱۰۰ باشد؛ یعنی ناسالم برای گروه‌های حساس و در برخی روزها حتی ناسالم برای همه گروه‌ها. بررسی‌ها نشان می‌دهد که پیک‌آلاینده ازن در فصل تابستان رخ می‌دهد و اوج آن معمولا از اواخر تیر تا اواسط مرداد است.
شهروندان برای در امان ماندن از آلاینده ازن چه مسائلی را باید رعایت کنند؟
میزان ازن، برخلاف بسیاری از آلاینده‌ها، در محیط‌های داخلی بسیار کاهش می‌یابد؛ بنابراین ماندن در خانه یکی از مؤثرترین راه‌های محافظت در برابر آن است. این آلاینده می‌تواند دستگاه تنفسی را درگیر کند و موجب سوزش مجاری تنفسی، سرفه‌های مکرر و حملات عصبی شود. این آلاینده بهدلیل ماهیت گازی خود، با استفاده از ماسکهای معمولی قابل کنترل نیست. حتی ماسکهای استاندارد مانند N۹۵ نیز در برابر آلاینده ازن اثربخشی محدودی دارند. بنابراین ماندن در محیط‌های داخلی و پرهیز از حضور در فضای باز، تنها راه مؤثر برای کاهش مواجهه با ازن محسوب می‌شود.
این روزها در کنار پرتوی فرابنفش و آلاینده ازن باید نگران طغیان ریزگردها نیز باشیم. در این شرایط چه توصیه‌هایی می‌توان برای حفظ سلامت داشت؟
از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون اطلاعات دقیقی درباره تعداد وقوع توفانهای گردوغبار و میزان غلظت آنها در کشورمان ثبت شده است. این مسأله نه‌‌فقط درایران، بلکه دربسیاری ازنقاط جهان نیز سابقه‌داراست. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، درحال حاضر حدود ۳۰۰میلیون نفر در سراسر جهان، روزانه با توفانهای گردوغبار وشن مواجهند.حدود ۹۰درصد از توفانهای گردوغبار جهان در منطقه شمال‌آفریقا و خاورمیانه رخ می‌دهد. کشور ماهم در منطقهای قرار دارد که حداقل ۸۰درصد از این توفان‌‌ها از آن ناشی می‌شود و مردم بهطور مستقیم با آثار آن مواجهند. درزمان وقوع توفانهای گردوغبار،غلظت ذرات‌معلق با قطر کمتر یا مساوی ۱۰میکرومتر بهشدت افزایش می‌یابد و این موضوع، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. در داخل کشور، حدود ۳۰میلیون هکتار منبع تولید گردوغبار وجود دارد که از این میزان، پنج‌میلیون هکتار جزو منابع بحرانی محسوب می‌شود. تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، مدیریت ناصحیح منابع آب و عوامل دیگر باعث شده که این پنج‌میلیون هکتار به‌عنوان منابع فعال انتشار گردوغبار شناخته شده و کشوررا با چالش‌های زیست‌محیطی وبهداشتی گسترده‌ای مواجه کند.
وضعیت سه تهدیدی که به آنها اشاره شد در روزهای آینده چگونه خواهد بود؟
با توجه به وضعیت بارندگی در کشور و کاهش رطوبت خاک، پیش‌‌بینی می‌شود که در تابستان جاری و حتی در بخش‌هایی از فصل پاییز، احتمال وقوع توفانهای گردوغبار بسیار زیاد باشد. در همین روزها، شاخص پرتوی فرابنفش نیز بهشدت بالا رفته و شرایط، مشابه آن چیزی است که در سالهای گذشته نیز تجربه شده است. آلاینده ازن که بهطور مستقیم به درجه حرارت و تابش نور خورشید وابسته است، با تداوم گرما، به احتمال زیاد در روزهای آتی نیز ادامه خواهد داشت و همچون سالهای پیش، می‌تواند هوای شهرها را تحت تاثیر قرار دهد.
چه سازمان‌هایی در کاهش این خطرات نقش دارند؟
وظیفه پایش آلاینده ازن بر عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است. در حوزه پرتوهای خورشیدی، وزارت بهداشت نقش مهمی در اطلاع‌‌رسانی عمومی و آموزش‌های حفاظتی دارد. همچنین سازمان هواشناسی و سازمان انرژی اتمی نیز در این حوزه دارای نقش‌های تخصصی هستند. در موضوع توفانهای گردوغبار، سازمان حفاظت محیط‌زیست نقش اصلی درنظارت و پایش کیفیت هوا را بر عهده دارد اما در کنار آن، وزارتخانه‌‌های جهادکشاورزی، نیرو و نفت نیز دارای تکالیف مشخصی هستند که در قانون هوای پاک برای آنها تعریف شده است.
حفظ سلامت در توفان گردوغبار
در زمان وقوع توفانهای گردوغبار، افراد باید تا حد امکان از حضور در فضای باز خودداری کنند و در محیط‌های داخلی باقی بمانند. در صورت لزوم برای خروج ازمنزل، استفاده از ماسکهای استانداردN۹۵ یاماسک‌های سه‌بعدی توصیه می‌شود. این ماسک‌ها درصورت استفاده صحیح و فیکس‌شدن کامل روی صورت، می‌توانند تا حدود ۷۰ درصد از ورود ذرات معلق جلوگیری کنند. در محیط‌های داخلی نیز استفاده از دستگاه‌‌های تصفیه هوا با مکانیسم فیلتراسیون می‌تواند بهطور مؤثری کیفیت هوای داخل را بهبود بخشد. ازسوی دیگرمصرف میوه‌هاوسبزیجات تازه بهویژه منابع غنی ازویتامینCمانندپرتقال، فلفل‌دلمه‌ای، کیوی و کلم‌بروکلی، نقش مهمی در کاهش اثرات آلودگی هوابر بدن ایفا میکند. همچنین در این شرایط، انجام فعالیت‌های سنگین ورزشی در فضای باز به‌‌هیچ‌‌وجه توصیه نمی‌‌شود؛ زیرا افزایش میزان تنفس، ورود بیشتر آلاینده‌ها به ریه‌ها را در پی دارد.
این روزها چقدر باید نگران شاخص پرتوهای فرابنفش باشیم؟
تقریبا از ابتدای بهار تا اواسط پاییز، در بسیاری از روزها با شاخص پرتو فرابنفش بالاتر از عدد ۱۰ مواجه هستیم؛ بنابراین استفاده از روش‌‌های محافظتی کاملا ضروری است. اوج تابش این اشعه معمولا در ماه‌های تیر و مرداد رخ می‌دهد و شرایط فعلی نیز کاملا مشابه همین الگوست؛ موضوعی که با توجه به موقعیت جغرافیایی کشورمان، عجیب یا غیرمنتظره نیست. ایران در منطقهای قرار دارد که بهدلیل زاویه تابش خورشید در نیمه اول سال، در اغلب روزها با شدت بالای پرتو فرابنفش مواجه است. اوج تابش این اشعه از ساعت ۱۰ صبح آغاز می‌شود و تا حدود ساعت ۱۴ ادامه دارد. در چنین شرایطی، افراد باید فعالیت‌های خود را با رعایت الزامات حفاظتی انجام دهند؛ الزاماتی که توسط سازمان جهانی بهداشت، نهادهای معتبر بین‌المللی و سازمان‌های ملی کشورمان نیز توصیه شده‌اند. البته در نواحی ساحلی، شدت پرتوی فرابنفش بیشتر است؛ زیرا بخشی از این پرتوها از طریق سطوح بازتابنده مانند شن، آب و سطوح روشن منعکس می‌شود. به همین دلیل در مناطق ساحلی یا هنگام انجام ورزش‌های آبی، میزان پرتوگیری افراد بهطور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
چه اقداماتی برای محافظت در برابر پرتوی فرابنفش توصیه می‌شود؟
استفاده از کلاه لبهدار با قطر حداقل ۴ تا ۷ سانتی‌متر که بتواند گوش، پیشانی و بخشی از صورت را پوشش دهد و حالت سایه‌بان ایجاد کند، ازجمله اقدامات مؤثر برای محافظت در برابر پرتو فرابنفش است. همچنین استفاده از عینک آفتابی استاندارد و کرم ضدآفتاب با SPF (ضریب محافظت در برابر نور خورشید) ۱۵ به بالا هم توصیه می‌شود. حضور در سایه نیز می‌تواند میزان پرتوی فرابنفش را کاهش دهد. مهم‌ترین اثرات پرتوی فرابنفش بر افراد، شامل آفتاب‌‌سوختگی و سرطان‌های غیرکشنده پوست است. همچنین این پرتو می‌تواند موجب بروز بیماری‌های چشمی مانند آب‌مروارید شود. نکته مهم آن است که وجود ابر در آسمان به معنای کاهش شدت پرتو فرابنفش نیست؛ در روزهایی که آسمان ابری است نیز اشعه UV همچنان فعال و آسیب‌زا باقی می‌ماند. با این حال، استفاده از لباس‌های آستین بلند، کلاه لبهدار و کرم ضدآفتاب می‌تواند میزان مواجهه با این پرتو را بهطور قابل‌توجهی کاهش دهد.
در این شرایط آیا باید شهر تعطیل شود؟
با وجود افزایش شاخص پرتوی فرابنفش، این‌طور نیست که صرفا بهدلیل بالا رفتن آن، شهر را تعطیل کنیم؛ چرا که در روزهای گذشته نیز همین وضعیت تکرار شده و شرایط مشابهی را تجربه کرده‌ایم. در حال حاضر، افزایش دما نیز مشاهده می‌شود اما براساس داده‌های سنجش‌‌شده در روزهای اخیر، از حدود یک‌ماه گذشته تاکنون در اکثر روزها، شاخص فرابنفش از ساعت ۱۲ تا ۱۶ بالای عدد ۱۰ بوده که نشان‌دهنده خطر بسیار بالاست.
این روزها افزایش آلاینده ازن نیز نگران‌کننده است. چه عواملی باعث افزایش این آلاینده می‌شود؟
در شرایط فعلی، ازن یک آلاینده ثانویه و بهشدت وابسته به نور خورشید است؛ آلاینده‌‌ای که تنها در طول روز تولید می‌شود، زیرا برای تشکیل آن و ایجاد واکنش بین دی‌اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی فرار نیاز به نور خورشید است. اوج تولید این آلاینده در ساعات بعدازظهر است اما در فصل تابستان، بهدلیل افزایش دما و شدت تابش نور خورشید، فرآیند فتوشیمیایی تولید ازن تشدید می‌شود. در چنین روزهایی، انتظار می‌‌رود شاخص کیفیت هوا از منظر ازن بالای ۱۰۰ باشد؛ یعنی ناسالم برای گروه‌های حساس و در برخی روزها حتی ناسالم برای همه گروه‌ها. بررسی‌ها نشان می‌دهد که پیک‌آلاینده ازن در فصل تابستان رخ می‌دهد و اوج آن معمولا از اواخر تیر تا اواسط مرداد است.
شهروندان برای در امان ماندن از آلاینده ازن چه مسائلی را باید رعایت کنند؟
میزان ازن، برخلاف بسیاری از آلاینده‌ها، در محیط‌های داخلی بسیار کاهش می‌یابد؛ بنابراین ماندن در خانه یکی از مؤثرترین راه‌های محافظت در برابر آن است. این آلاینده می‌تواند دستگاه تنفسی را درگیر کند و موجب سوزش مجاری تنفسی، سرفه‌های مکرر و حملات عصبی شود. این آلاینده بهدلیل ماهیت گازی خود، با استفاده از ماسکهای معمولی قابل کنترل نیست. حتی ماسکهای استاندارد مانند N۹۵ نیز در برابر آلاینده ازن اثربخشی محدودی دارند. بنابراین ماندن در محیط‌های داخلی و پرهیز از حضور در فضای باز، تنها راه مؤثر برای کاهش مواجهه با ازن محسوب می‌شود.
این روزها در کنار پرتوی فرابنفش و آلاینده ازن باید نگران طغیان ریزگردها نیز باشیم. در این شرایط چه توصیه‌هایی می‌توان برای حفظ سلامت داشت؟
از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون اطلاعات دقیقی درباره تعداد وقوع توفانهای گردوغبار و میزان غلظت آنها در کشورمان ثبت شده است. این مسأله نه‌‌فقط درایران، بلکه دربسیاری ازنقاط جهان نیز سابقه‌داراست. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، درحال حاضر حدود ۳۰۰میلیون نفر در سراسر جهان، روزانه با توفانهای گردوغبار وشن مواجهند.حدود ۹۰درصد از توفانهای گردوغبار جهان در منطقه شمال‌آفریقا و خاورمیانه رخ می‌دهد. کشور ماهم در منطقهای قرار دارد که حداقل ۸۰درصد از این توفان‌‌ها از آن ناشی می‌شود و مردم بهطور مستقیم با آثار آن مواجهند. درزمان وقوع توفانهای گردوغبار،غلظت ذرات‌معلق با قطر کمتر یا مساوی ۱۰میکرومتر بهشدت افزایش می‌یابد و این موضوع، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. در داخل کشور، حدود ۳۰میلیون هکتار منبع تولید گردوغبار وجود دارد که از این میزان، پنج‌میلیون هکتار جزو منابع بحرانی محسوب می‌شود. تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، مدیریت ناصحیح منابع آب و عوامل دیگر باعث شده که این پنج‌میلیون هکتار به‌عنوان منابع فعال انتشار گردوغبار شناخته شده و کشوررا با چالش‌های زیست‌محیطی وبهداشتی گسترده‌ای مواجه کند.
وضعیت سه تهدیدی که به آنها اشاره شد در روزهای آینده چگونه خواهد بود؟
با توجه به وضعیت بارندگی در کشور و کاهش رطوبت خاک، پیش‌‌بینی می‌شود که در تابستان جاری و حتی در بخش‌هایی از فصل پاییز، احتمال وقوع توفانهای گردوغبار بسیار زیاد باشد. در همین روزها، شاخص پرتوی فرابنفش نیز بهشدت بالا رفته و شرایط، مشابه آن چیزی است که در سالهای گذشته نیز تجربه شده است. آلاینده ازن که بهطور مستقیم به درجه حرارت و تابش نور خورشید وابسته است، با تداوم گرما، به احتمال زیاد در روزهای آتی نیز ادامه خواهد داشت و همچون سالهای پیش، می‌تواند هوای شهرها را تحت تاثیر قرار دهد.
چه سازمان‌هایی در کاهش این خطرات نقش دارند؟
وظیفه پایش آلاینده ازن بر عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است. در حوزه پرتوهای خورشیدی، وزارت بهداشت نقش مهمی در اطلاع‌‌رسانی عمومی و آموزش‌های حفاظتی دارد. همچنین سازمان هواشناسی و سازمان انرژی اتمی نیز در این حوزه دارای نقش‌های تخصصی هستند. در موضوع توفانهای گردوغبار، سازمان حفاظت محیط‌زیست نقش اصلی درنظارت و پایش کیفیت هوا را بر عهده دارد اما در کنار آن، وزارتخانه‌‌های جهادکشاورزی، نیرو و نفت نیز دارای تکالیف مشخصی هستند که در قانون هوای پاک برای آنها تعریف شده است.
حفظ سلامت در توفان گردوغبار
در زمان وقوع توفانهای گردوغبار، افراد باید تا حد امکان از حضور در فضای باز خودداری کنند و در محیط‌های داخلی باقی بمانند. در صورت لزوم برای خروج ازمنزل، استفاده از ماسکهای استانداردN۹۵ یاماسک‌های سه‌بعدی توصیه می‌شود. این ماسک‌ها درصورت استفاده صحیح و فیکس‌شدن کامل روی صورت، می‌توانند تا حدود ۷۰ درصد از ورود ذرات معلق جلوگیری کنند. در محیط‌های داخلی نیز استفاده از دستگاه‌‌های تصفیه هوا با مکانیسم فیلتراسیون می‌تواند بهطور مؤثری کیفیت هوای داخل را بهبود بخشد. ازسوی دیگرمصرف میوه‌هاوسبزیجات تازه بهویژه منابع غنی ازویتامینCمانندپرتقال، فلفل‌دلمه‌ای، کیوی و کلم‌بروکلی، نقش مهمی در کاهش اثرات آلودگی هوابر بدن ایفا میکند. همچنین در این شرایط، انجام فعالیت‌های سنگین ورزشی در فضای باز به‌‌هیچ‌‌وجه توصیه نمی‌‌شود؛ زیرا افزایش میزان تنفس، ورود بیشتر آلاینده‌ها به ریه‌ها را در پی دارد.
