کبوترها قاصدان گردشگری + عکس

به گزارش جام جم آنلاین ، کبوترخانه‌های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده‌اند، این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به‌عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در بسیاری از نقاط ایران خصوصا در همین استان اصفهان دیده می‌شوند.

البته گستره پراکندگی کبوترخانه‌ها در ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های اصفهان است.

در حوالی اصفهان بیش از 3000 برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه‌ها را در خود جای داده است.

خوشبختانه در سال‌های اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی و همکاری دیگر نهاد‌های مسئول بازسازی و مرمت شده‌اند و در اطراف آنها برخی امکانات برای رفاه گردشگران قرار داده شده است. این روزها این کبوترخانه‌ها محل بازدید بسیاری از گردشگران است.

بخصوص گردشگران خارجی که استان اصفهان یکی از مقاصد اصلی‌شان است و از دیدن این معماری شگفت‌انگیز و منحصر به فرد بسیار استقبال می‌کنند.

با ورود به «ولاشان» تعداد زیاد و متمرکزی از جالب‌ترین و زیباترین ساخته‌های دست بشر به نام برج‌های کبوترخانه یا همان کفترخانه‌ها مشاهده می‌شود.

کبوترخانه‌ها، یکی از تدابیر قابل تامل در امر کشاورزی در فلات مرکزی ایران است و اوج تفکر و معماری مردمانی را نشان می‌دهد که با پناه دادن به کبوتران و حفاظت از آنان در برابر پرندگان شکاری و سایر جانوران درنده، از فضولات آنان برای تقویت خاک زمین‌های زراعی خود بهره می‌بردند، بدون آن‌که زیانی به محیط زیست و کشاورزی خود وارد کنند.

در سراسر استان اصفهان برج‌های کبوترخانه قابل مشاهده است، اما خصیصه متفاوت برج‌های ولاشان آن است که تعداد 12 برج از حدود 20 برج باقیمانده این روستا در فاصله‌ای نزدیک به همدیگر است و حدود 15 جریب از زمین‌های سرسبز کشاورزی را در بین خود محصور کرده است.

شاید کمتر کسی اسم ولاشان را شنیده باشد. اما این روستای زیبا که کبوترخانه‌های آن در نوع خود در ایران کم‌نظیر است یکی از روستاهای استان اصفهان در مرکز ایران است.

جمعیت این روستا بر اساس آخرین سرشماری‌ها 7000 نفر است. اگر بخواهیم آدرس دقیق‌تری از این روستا بدهیم باید بگوییم ولاشان در 15 کیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد.

روستای ولاشان که یکی از روستاهای تابعه شهرستان خمینی‌شهر است به سه محله لورک ـ گارنخود و ولاشان تقسیم می‌شود.

روستای ولاشان در 15 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در دشتی مسطح بنا شده که با شیب ملایم یک درصدی به زاینده رود منتهی می‌شود سه عارضه طبیعی کوه سفید (کوه شیری) در جنوب شرقی، کوه قائمیه در غرب و کوه آتشگاه درشمال شرقی آن قرار دارد.

این شهر با ارتفاع 1600 متر از سطح دریا وطول جغرافیایی 51درجه و 32 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 37 دقیقه شمالی، با تهران 48 ثانیه اختلاف زمان دارد.

ولاشان در 12 کیلومتری جنوب غرب اصفهان واقع شده و امروزه یکی از محلات شهر ساحلی و زیبای درچه در حاشیه زاینده‌رود محسوب می‌شود.

برخی معتقدند ولاشان در اصل از نام بلاش اول اشکانی گرفته شده و ابتدا بلاشان یا بلاشگرد تلفظ می‌شده و بنا بر همین قول این روستای باستانی شکارگاه این پادشاه بوده است.

کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که در زبان محلی کبوترخان نیز گفته می‌شود، ساختمان‌هایی قدیمی هستند که معمولا به شکل استوانه ساخته شده‌اند.

کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، برای مصارف کشاورزی فراهم آمده بودند. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت و کشاورزی داشته است کاربردهای کود کبوتر در صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت بوده است. به همین دلیل شاه‌عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوترخانه‌ها وضع کرده بود.

این برج‌ها که به کبوترخانه معروف هستند به‌صورت استوانه‌ای ساخته شده‌اند. در درون و نمای بیرونی آن از تزئینات قطاربندی آجری و گچی استفاده شده که هم زیبا و هم مانع تردد مارها به داخل برج است ولی در برج‌های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می‌کنند به طور ناگهانی به پرواز در می‌آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می‌شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق‌هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یافته و ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می‌کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق بندی با گچبری‌های خاص از دیگر ویژگی‌های دیگر برج کبوترخانه است.

این خود نشان از میزان دقت معماران ایرانی و مسلمان دارد. قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته شده که فقط کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

اعجاز علوم در معماری کبوترخانه‌ها

در معماری ساختمان‌های کبوترخانه از علوم مختلف بهره برده شده از جمله این که در ساخت برج‌های کبوتر از دانش فیزیک استفاده شده است.

با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته‌جمعی حدود 14 هزار تا 25 هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد.

باید این امر در این معماری رعایت می‌شده است. در ضمن استفاده از هندسه و ریاضیات در طراحی این ساختمان‌ها به وضوح به چشم می‌خورد.

دانش جانورشناسی و روان‌شناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر به کار می‌رفته است.

فضای داخلی کبوترخانه برای کبوتر‌های محلی امن است تا جایی که گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می‌شده است.

آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم با مدول‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.

همه این تمهیدات به خلق این شاهکارهای معماری ایرانی ـ اسلامی یعنی کبوترخانه‌های ایرانی منجر شده است.

در کل باید گفت معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است. عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب‌برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد اقتصادی کاربردی است هم از لحاظ شکل ظاهری بسیار زیبا و چشمنواز.

دژی برای محافظت از کبوتر‌ها

شگفتی معماری ایرانی ـ اسلامی در طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها تبلور یافته که در نوع خود جالب است و نشان از نبوغ ایرانی ـ اسلامی دارد. ساختمان‌های کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر‌ها که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذناپذیر بوده است.

شکل معماری کبوترخانه به گونه‌ای است که از کبوترها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ محافظت می‌کند و پرندگان مهاجم به درون این برج‌ها نمی‌توانند نفوذ کنند زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تامین می‌کرده است.

دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.

ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده که هنگام زلزله تا حد امکان مرکزش ثقل برج در تراز پایین‌تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه‌ای کاسته شود و طراحی سازه‌ای آن به گونه‌ای است که حداکثر تعداد لانه و ظرفیت را برای کبوتران به برج می‌دهد. وجود یک دیافراگم در میانه برج باعث می‌شود ایستایی برج نیز افزایش یابد.

به علاوه همین امر و شکل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می‌شود هنگام پرواز ناگهانی دسته‌ای از کبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیک شدن پرندگان شکاری به آن و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته‌جمعی تخریب نشده و مقاومت کافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد.

کبوترخانه‌ها محلی برای کسب و کار اقتصادی

عملکرد اقتصادی کبوترخانه‌ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست زیرا این مکان‌ها زمانی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود جهان شناخته می‌شدند. معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.

کبوترخانه‌ها از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی در منطقه ولاشان و درچه در استان اصفهان است و البته در یزد و میبد هم این روش‌ها به کار می‌رفته است. برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی‌پناه و هم برای استفاده‌ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می‌کردند قابل توجه است.

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره‌وری خاک استفاده می‌کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می‌شد، در اطراف آبادی‌ها می‌ساختند.

فضولات حاوی مقادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اکسیدهای فسفر و پتاسیم کبوتران در مزارع کشاورزی بین کشاورزان خرید و فروش می‌شد.

این فضولات باعث می‌شد تا بهترین محصولات کشاورزی از سیفی‌جات و سبزی‌جات گرفته تا خربزه، گلابی، به، سیب، حبوبات و گندم تولید شود. امروزه در شهر تولوز فرانسه برج‌های کبوترخانه با طرح و مصالح متنوعی دیده می‌شود.

در زمان‌های دور برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود. ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بوده ‌است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا 40 هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.

تعداد برج‌های کبوترخانه ولاشان بیش از 25 و ظرفیت آنها از هزار تا 1500 متفاوت است. از نظر مهندسی و معماری به‌عنوان شاهکار مهندسی ایرانی - اسلامی مطرح است.

در گذشته در ولاشان مرسوم بوده هرکس قصد داشت ازدواج کند، باید با اهالی روستا به صورت دسته جمعی سالی یک برج کبوترخانه احداث نماید.

در دوره صفوی در اصفهان حدود 3000 برج کبوترخانه وجود داشته است. با یک حساب سرانگشتی ساده می‌توان دریافت که در دوران صفوی شاید چیزی حدود 18 میلیون لانه کبوتر با احتساب ظرفیت میانگین 6000 کبوتر برای هر کدام از برج‌ها، وجود داشته است.

شاردن، جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌، می‌نویسد: «به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود... این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست.

پیرامون اصفهان بیش از 3000 کبوترخانه شمرده‌اند.» کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده‌اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد و بی‌انصافی است از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هرروز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.

ابن‌بطوطه مراکشی جزو اولین سفرنامه‌نویس‌هایی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی می‌نویسد. او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (477 سال پیش) می‌گوید این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زیبایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»

در گذشته کشاورزان ظرفی حاوی شیر در کنار برج قرار می‌دادند که در میان حاقه‌هایی از آهک بود و هنگامی که مار به قصد خوردن شیر، پوست بدنش به آهک آغشته می‌شده باعث مسمومیت و مرگ مار می‌گردید. برخی از برج‌های کبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج یود نا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه کبوتران نفوذ کند.

در درچه رسم بود که چون می‌دانستند مار عاشق خوردن ماست است، ظروف سفالینی که دهانه باریک را از ماست پر می‌کردند و در کف برج دفن می‌کردند.

پس از ورود مار به داخل برج، مار به داخل کوزه رفته و از ماست می‌خورد ولی در مراجعت دیگر قادر به خروج از کوزه نبود چون پس از خوردن ماست، بدن او افزایش حجم پیدا کرده و با این ترفند مار به تله افتاده و کشته می‌شد.

کبوترخانه‌ها فرصتی برای رشد صنعت گردشگری

در حالی که کبوتر خانه‌ها با معماری شگفت انگیز خود و فناوری مبتکرانه، کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان هستند، اما در ایران امروز چندان به آنها توجه نمی‌شود.

با ورود کود‌های شیمایی این روز‌ها عملکرد پرسود کبوترخانه‌ها در کشاورزی نادیده گرفته می‌شود متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، برای بسیاری از ایرانیان ناشناخته است اما این روز‌ها می‌توان از این بنا‌های شگفت‌انگیز و معماری بی‌بدیل ایرانی ـ اسلامی برای رشد و گسترش صنعت گردشگری استفاده کرد.

این برج‌های دل‌انگیز کبوتران هر کدام می‌توانند یک جاذبه گردشگری منحصر به فرد باشند. به نظر می‌رسد با برنامه‌ریزی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده‌های باستان‌شناسی و معماری و سایر سازمان‌های مرتبط، می‌توان در حفظ این آثار معماری تاریخی و همچنین جذب گردشگران داخلی و خارجی بیشتر کوشید.

فواد شمس - ضمیمه چمدان