هجرت کار و‌ تولید

طبق اطلاعات این سالنامه، در سال ۲۰۰۰ میلادی ۱۷هزار و ۴۴۲ ایرانی در دانشگاه‌های خارجی تحصیل می‌کردند که این رقم در سال ۲۰۲۰ با رشدی چهار برابری به ۶۶هزار و ۷۰۱ دانشجو رسید؛ رقمی که اکنون در سال ۲۰۲۳ باید بزرگ‌تر هم شده باشد. اما کسانی که عزم مهاجرت می‌کنند و مرزهای سرزمین مادری را پشت‌سر می‌گذارند، فقط به‌واسطه میل به تحصیل در دانشگاه‌های بین‌المللی از ایران نمی‌روند، بلکه استادان دانشگاه، نیروهای ماهر و صاحبان سرمایه‌های مالی نیز در زمره مهاجرانی هستند که رفتن‌شان از کشور تبعات سنگینی به‌جا می‌گذارد. 

درباره پیامد مهاجرت نیروهای توانمند از کشور تاکنون مطالعات زیادی انجام شده که ایرنا با اشاره به یکی از آنها با نام«مهاجرت نخبگان و پیامدهای توسعه‌ای آن» گزارش می‌دهد که کاهش کیفیت کار و بازماندن کشور از توسعه را باید در صدر تبعات ناشی از مهاجرت قرار داد. پژوهش‌های مختلف در این حوزه البته عواقب رشد مهاجرت برای کشورهای مبدا مانند ما را بیش از این گزارش می‌دهد به طوری که این پیامدها این‌گونه فهرست شده است: از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدررفت منابع آموزشی، عقب‌ماندگی در رقابت بین‌المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی. البته زمانی که مهاجرت نخبگان به صورت خاص مورد بررسی قرار می‌گیرد، عواقب مهاجرت‌ها سنگین‌تر و عمیق‌تر می‌شود؛ چراکه جامعه نخبگانی نقش مهمی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور دارند و می‌توانند منبع ایده‌ها، دانش‌ها، مهارت‌ها و سرمایه‌های اجتماعی باشند. با این حال اما از آنجا که بسترهای مهاجرت نه‌تنها محدود نشده بلکه انگیزه‌های مهاجرت به دلایل مختلف تقویت نیز شده است، ما هم همنوا با سایر کشورهای درحال توسعه جهان همچنان از مهاجرت نخبگان خود متضرر می‌شویم.
   
نیروهای توانمند چرا می‌روند؟
درباره این‌که جرقه مهاجرت از کشور چطور و به چه علتی در ذهن افراد زده‌می‌شود، تاکنون پژوهش‌های مختلفی انجام شده است.  در یکی از این پژوهش‌ها با عنوان «ریشه‌های مهاجرت نخبگان در ایران» از چهار عامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و سازمانی - اداری صحبت شده که نخبگان ایرانی را می‌تاراند.  بی‌ثباتی و احساس ناامنی، کاهش آزادی‌های اجتماعی و شکل‌گیری فرهنگ مهاجرت در کنار افت حس تعلق به سرزمین از جمله عوامل اجتماعی است که شناسایی شده است. نبود شایسته‌سالاری، فشارهای شغلی، تحصیلی و تنگناهای نظام آموزش و پژوهش نیز از عوامل سازمانی و اداری اثرگذار بر مهاجرت نخبگان است. مشکلات اقتصادی نیز واضح است که چطور انگیزه مهاجرت را شکل‌می‌دهد. در پژوهشی دیگر نیز آشکار شده که عواملی مانند بی‌توجهی اجتماعی به ارزش فعالیت‌های علمی، نبود تسهیلات لازم برای پژوهش، پایین بودن حقوق و دستمزد و احساس وجود تبعیض و نابرابری از عوامل رانشی مهاجرت نخبگان علمی به خارج از کشور است.  در این میان، اعتماد اجتماعی نیز یکی از متغیرهای زمینه‌ای است که می‌تواند گرایش به مهاجرت را تحت‌تاثیر قرار دهد. از این رو کشورهایی که اعتماد اجتماعی بالا و برابری اقتصادی بیشتری دارند، کمتر شاهد مهاجرت مردمان خود هستند و این موضوعی است که در پژوهش‌های متعدد داخلی و خارجی تایید شده است. 
   
چطور مانع مهاجرت نخبگان شویم؟
اما چگونه می‌توان سرعت مهاجرت از کشور را کاهش داد و میل به ماندن در وطن را تقویت کرد؟ در پاسخ به این پرسش نیز تاکنون مطالعات زیادی انجام شده که حاصل آنها چند نسخه کلیدی و کاربردی است که اگر مورد توجه قرار بگیرد، موج‌های بلند مهاجرت از کشور به موج‌هایی کوتاه تبدیل خواهد شد.  گسترش روحیه نشاط و امید، همکاری بین بخشی به منظور ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی از اقداماتی است که می‌تواند از مهاجرت نخبگان جلوگیری کند. کاهش فشار روانی محیط‌های دانشگاهی، توجه به اوقات فراغت و آرامش فکری و روانی نخبگان، برقراری آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای بالا بردن سطح دانش نیروهای متخصص، اشتغال پایدار و توانمندسازی تعاملی در سطح بین‌المللی و پوشش بیمه‌ای مناسب برای جامعه متخصص و نخبگانی از دیگر اقداماتی است که به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان به دولت‌ها توصیه شده است. بالا بردن امید اجتماعی، بهبود شرایط اقتصادی، تحقق عدالت اجتماعی و آزادی سیاسی در کشور نیز از جمله عواملی است که به‌عنوان زمینه‌ساز کاهش مهاجرت جوانان و حتی بسترساز بازگشت نخبگان جوان به کشور شناسایی شده است. همین‌گونه است اصلاح نظام پرورش و حمایت از نخبگان، اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری، استقرار و تقویت نظام نوآوری، ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی و الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی برای ایجاد رضایت شغلی و کشیدن ترمز مهاجرت‌ها. 

راه‌های جلوگیری از مهاجرت

۱- بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی
۲- کاهش فشار روانی محیط‌های دانشگاهی
۳- حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد
۴- اصلاح نظام پرورش و حمایت از نخبگان
۵- اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری
۶- ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی
۷- تقویت رضایت شغلی 
۸- اشتغال پایدار و پوشش بیمه‌ای مناسب