بهترین کاروانسراها در دل کویر

دیر گچین؛ خلاصه‌ای از تاریخ
کاروانسرای دیر گچین از پیشینه‌ای ۱۷۵۰ ساله برخوردار است و به دوران حکومت اردشیر ساسانی مربوط می‌شود. باستان‌شناسان به‌واسطه آجرهای در ساختار طاق‌ها ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی، این قدمت را تخمین زده‌اند. بنای کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد و اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی را به آن افزودند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت. در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیر گچین صورت گرفت و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره است. اغلب مرمت‌ها و فعالیت‌های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس‌های بهداشتی را به این دوره نسبت می‌دهند؛ بنابراین به‌طور کلی، تاریخچه کاروانسرای دیر گچین را می‌توان در بازه‌های ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجاری خلاصه کرد. با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروانسرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروانسراهای دیگری از جمله قلعه‌ سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند.

بازار قدیم و رویای جدید
بازار قدیم قم از شاهکارهای معماری ایران به‌شمار می‌رود و متشکل از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه بزرگ است. این بازار که از جاهای دیدنی قم به حساب می‌آید، در دوران مختلفی ساخته و به مرور بر وسعت آن اضافه شده است؛ به‌طوری که ساخت آن از پیش از دوره صفوی آغاز شد و تا دوران قاجار و پهلوی ادامه یافت. در این بازار علاوه بر خرید سوغاتی، می‌توانید از آثار تاریخی هم بازدید کنید. مغازه‌های این بازار همچنان به حرفه‌های قدیمی اختصاص دارند
و از رنگرزی و آهنگری تا نجاری و حتی مغازه زغال‌فروشی در آن به چشم می‌خورد. بازار قدیم قم از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود که ساخت برخی از آنها از دوره سلجوقی و ایلخانی شروع شد اما بخش اصلی بازار در دوره صفوی و دوره قاجار شکل گرفت. بازار نو در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد. ضمن این‌که در دو سوی این راسته نو، ساخت بناهای دیگری مثل تیمچه بزرگ در دستور کار قرار گرفت. بازار قدیم شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک‌سو به سنت معماری آن و از سوی دیگر به‌خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان در قم برمی‌گردد. تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه‌هایی صورت می‌گیرد که در پوشش گنبدی آن وجود دارد. این دریچه‌ها در بالای گنبد و در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. ترکیب نوری که از سقف می‌تابد و حجم گنبدی سقف، فضای دلنشینی به‌وجود می‌آورد.

حوض سلطان
کاروانسرای حوض سلطان یکی از کاروانسراهای ایران محسوب می‌شود که در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار احداث شده است. مسیر دسترسی به این کاروانسرا پس از مدتی کوتاه، به سبب ایجاد دریاچه حوض سلطان مسدود شد. بعدها نیز این کاروانسرا به‌دست فراموشی‌ سپرده شد و تا به امروز بلااستفاده مانده است. ساختمان کاروانسرای حوض سلطان به سبک معمول و دارای سه‌تالار ستون‌دار در سه گوشه بنا است. در هر یک از این تالارها، سکویی بین چهار ستون وجود دارد. سردر این کاروانسرا به‌جای این‌که جلوتر از دیوارهای اطراف باشد، عقب رفته و با ازاره‌های دالبری و ستون‌های کوتاه بالای دیوارها تزئین شده است. همچنین به‌جای ایوان اصلی، یک عقب‌رفتگی در حیاط دیده می‌شود و پشت آن تالار پذیرایی است. این سبک ساختمانی در خانه‌های کاشان و یزد معمول بود، ولی نظیر آن در کاروانسراهای دیگر مشاهده نشده است.