حمام علی‌ قلی‌ آقا نم كشیده است (+تصاویر)

رنگ و روی دیوارها، كاشی‌ها و طاق‌ها نشان می‌دهد كه به مرمت فوری نیاز دارد، مرمتی كه هنوز از روی كاغذهای طرح مطالعاتی پا را فراتر نگذاشته است.

صحبت از حال و روز حمام علی‌ قلی‌ آقای اصفهان است؛ حمامی كه فقط یك بنای تاریخی یا حمام قدیمی خاطره‌انگیز نیست، میراثی است باقیمانده از دوران باشكوه معماری صفویان با تزئینات فوق‌العاده كاشیكاری و نقاشی‌های باشكوه.

اصلا صحبت از یك بنای زیبا و باشكوه ثبت ملی شده هم نیست، حمام علی‌ قلی‌ آقا حالا موزه مردم‌شناسی و یكی از شاخص‌های فرهنگی و هویتی شهر اصفهان در خیابان بیدآباد است كه گردشگران داخلی و خارجی بسیاری پس از ورود به نصف جهان سراغ آن را می‌گیرند و دل‌شان می‌خواهد در فهرست بازدیدهای‌شان حتما زیبایی‌های آن را هم به تماشا بنشینند.

حمام علی‌قلی‌آقا یكی از بناهای تاریخی شهر اصفهان و یكی از ۲۲ هزار اثر تاریخی شناسایی‌شده اصفهان است كه بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و براساس معماری سبك صفوی ساخته شده است.

سازنده این حمام فردی به نام علیقلی از خواجه‌گان دربار صفوی بوده كه علاوه‌بر حمام، مسجد، سرا و چهارسوق هم ساخته و همگی به همین نام شهرت دارند. حمام در منطقه بیدآباد اصفهان واقع شده و شامل دو حمام بزرگ و كوچك و فضای چال‌حوض است.

اما آنچه این حمام را از سایر حمام‌های تاریخی متمایز می‌كند و همین تمایز هم باعث نگرانی میراث‌دوستان شده، سبك معماری و تزئینات ویژه‌ای است كه در آن به‌كار رفته است.

دور تا دور دیوار گرمخانه حمام با تزئینات كاشیكاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی تزئین شده و طاق‌نماهای مدور این گرمابه و سقف حمام با كاشیكاری‌ها و نقاشی‌های زیبای صفوی و قاجاری تزئین یافته است.

آنچه تاكنون بر حمام گذشته

حمام علی‌ قلی‌ آقا گویا تا اوایل انقلاب و دهه 70 كاربری گرمابه داشته، اما به دلیل شرایط نابه‌سامان تعطیل می‌شود و از آنجا كه این حمام وقف اوقاف است، اوقاف آن را بعد از چند سال تعطیلی به شهرداری اجاره می‌دهد. سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان نیز از سال ۸۳ این بنا را مرمت و به موزه مردم شناسی تبدیل می‌كند. اما این بنای ثبت ملی شده، چند وقتی است بر اثر نم و رطوبت و نبود رسیدگی‌های لازم و عاجل، در حال آسیب دیدن است و كاشی‌هایش هم در حال تخریب.

شرایط نامطلوب كاشیكاری‌ها، ترك‌ سقف‌ها و طاق‌های برخی قسمت‌های حمام علی‌قلی‌آقا جدی است، به طوری كه كاشیكاری منتسب به چهره علی‌قلی‌آقا نیز با شرایط نامطلوب به حال خود رها شده است، این درحالی است كه نه از سوی شهرداری و نه میراث فرهنگی، دخالت موثری در امر نظارت و بازسازی این میراث صفوی صورت نمی‌گیرد.

اداره‌كل اوقاف و امور خیریه به عنوان نهادی كه این حمام را در تملك دارد نیز از شرایط این اثر تاریخی بی‌خبر است، چنان كه روح‌ا... بیدرام، رئیس اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه ۲ اصفهان از وضعیت نگران‌كننده كاشیكاری و نقاشی‌ های حمام علی‌ قلی‌ آقا اظهار بی‌اطلاعی كرده و می‌گوید: این مكان در اجاره شهرداری است، اما این مورد را پیگیری خواهیم كرد.

این در حالی است كه درخواست رسیدگی به این مساله پیش از سال‌99 مطرح و طی نامه‌نگاری‌ها برای اختصاص بودجه برای رسیدگی به شرایط رطوبت‌زدگی و آسیب‌های ناشی از شوره بر كاشی‌ها و به‌خصوص در تابلوی كاشیكاری منتسب به علی‌قلی‌آقا مطرح شده بوده كه عملا نتیجه‌ای دربر نداشته است.

محبوب گردشگران

موزه حمام علی‌ قلی‌ آقا اكنون یكی از شاخص‌های فرهنگی و هویتی شهر اصفهان است و موزه مردم‌شناسی این شهر و البته یكی از مكان‌های گردشگری و فرهنگی اصفهان كه سالانه بازدیدكنندگان بسیاری دارد.

ملیحه‌ سادات قریشیان، مسؤول موزه گرمابه علی‌قلی‌آقا در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: «تا پیش از كرونا در تابستان و ایام نوروز با حجم بسیاری از مسافران و گردشگران خارجی در این مكان مواجه بودیم و اكنون نیز به عنوان یك جاذبه دیدنی در فهرست آژانس‌های مسافرتی قرار دارد. در شرایط كرونایی البته بیشتر وقت‌ها حمام بسته بوده، اما همچنان استقبال خوبی از آن شده، چنان كه در ایام نوروز امسال با رعایت پروتكل‌ها و شرایط حمام، افراد به صورت 15 نفره اجازه ورود و بازدید از حمام را داشته‌اند.»

قریشیان درخصوص آخرین وضعیت حمام هم به ما می‌گوید: «در حال حاضر 15 نفر در این مكان مشغول به كار هستند كه به دلیل شرایط نم‌زدگی و آسیب‌دیدگی كاشی‌ها، تمام روزنه‌ها و محیط‌های باز و حتی تهویه این مكان بسته شده كه همین فضای بسته جای نفس كشیدن باقی نگذاشته است.»

همسایگان بی‌مبالات

علی عطریان، رئیس اداره هنری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان هم درباره حمام علی‌قلی به جام‌جم می‌گوید: «این بنا مثل هر اثری دیگری كه نیاز به رسیدگی مدام دارد، رسیدگی می‌خواهد. زیرا هرچه سن یك بنا بالاتر می‌رود، میزان مراقبت هم بیشتر می‌شود، از طرفی كاركرد بنای علی‌قلی‌آقا از ابتدا حمام بوده و سال‌های سال با رطوبت عجین بوده و با جرات می‌توان گفت كه این بنا با رطوبت غریبه نیست و رطوبت دیده و می‌تواند به‌راحتی بدون آسیب خود را در مقابل رطوبت حفظ كند.»

عطریان با اشاره به این‌كه این حمام قبلا مورد مرمت قرار گفته است، می‌افزاید: «گرچه كارشناسان و اساتید متخصص باید روی این مساله نظر بدهند، اما معتقدم بیش از این‌كه عامل نم‌زدگی حمام یك عامل درونی داشته باشد، حاصل یك عامل بیرونی است. درواقع ما با یك سری از همسایگان و واحدهای مسكونی در اطراف حمام مواجه هستیم كه به نظر می‌رسد آنها یا بازاریان اطراف، مراعات این بنای تاریخی را نمی‌كنند و نم‌زدگی برخی از آن بناهای فعلی همسایگی، موجب نم‌گرفتی برخی جداره‌های حمام شده است.

به گفته وی، با تایید تیم كارشناسان و اساتید دانشگاه هنر، عملا استفاده از رطوبت در فضای داخلی به حداقل رسیده و فضای داخلی و حوض‌هایی كه قبلا آب داشته، همه تهی از آب و حتی نظافت داخل حمام با جارو برقی خشك و هیچ‌گونه تِی یا دستمال مرطوب هم استفاده نمی‌شود. در چنین شرایطی باغچه همسایه كناری كه به دیواره‌های بخشی از حمام متصل است، یكی از حدسیات قوی ما به عنوان عامل نم‌زدگی است، اما چون ملك شخصی است، از لحاظ حقوقی و مالكیت، ورود به آن و اصلاح شرایطش بسیار سخت است.»

یك بنا و چند متولی

رئیس اداره هنری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان با تاكید به این‌كه ما برای مرمت این بنا با سه ركن مواجهه هستیم كه هر سه در بدنه شهرداری هستند، تصریح می‌كند: «سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و شهرداری منطقه یك شهرداری اصفهان در مرمت این بنا دخیل هستند. البته سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری متولی نرم‌افزاری و گردشگری داخل حمام و وقایع حوزه رویدادهای آن است، البته متولی گزارش خرابی‌ها هم با سازمان فرهنگی است كه این درخواست قبلا مطرح شده است. اما به نظر می‌رسد كه مشكل اصلی تامین محل بودجه است كه منطقه یك باید آن را تامین كند و با وجود ارائه درخواست در سال گذشته اقدامی صورت نگرفته، در حالی كه این مكان ردیف بودجه زیادی به لحاظ ساختار مرمتی دارد.»

عطریان می‌گوید: «سازمان نوسازی و بهسازی نیز ركن عملیاتی مرمت است كه كارشناسی خود را انجام داده، اما شهرداری منطقه یك اعلام كرده میزان نقدینگی و ردیف بودجه این بنای تاریخی اعلام نشده و از آن اطلاعی نداریم. ناگفته نماند هنوز كارشناسان سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری به جمع‌بندی چگونگی مرمت نرسیده‌اند كه به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت رو به تخریب كاشی‌های حمام و علل و عوامل مختلف، باید یك قسمت را به صورت لایه‌برداری امتحان و كار مرمت را شروع كنند.»

شروع طرح مطالعاتی مرمت

محمد فیض، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری هم درخصوص اقدامات سازمان نوسازی برای رفع نم‌زدگی حمام علی‌قلی‌آقا می‌گوید: «هر گزارشی ازطرف شهرداری‌ها یا ارگان‌های دیگر به ما بدهند، ما پیگیری می‌كنیم و این حمام فعلا در حال بررسی طرح مطالعاتی توسط مشاور است كه اگر نتیجه مشخص و بامرمت آن موافقت شود، اجرایی می‌شود.»

علی‌محمد معطری، مدیر دفتر طراحی سازمان نوسازی و بهسازی نیز درخصوص جزئیات طرح مطالعاتی نم‌زدگی حمام علی‌قلی‌آقا می‌گوید: «روی این موضوع یك تیم تخصصی كاشی، شیمی و رطوبت باید كار كنند و یك شركت متخصص رطوبت، باید منشأ آن را ردیابی و مطالعات رطوبت را انجام دهد. چندین ماه است كه این طرح مطالعاتی را شروع كرده‌ایم، مرمت بناهای تاریخی را ابتدا باید بررسى و پس از تشخیص اقدام كرد و نباید تعجیل كرد.»

مدیر دفتر طراحی سازمان نوسازی و بهسازی درخصوص تعلل در اجرای مرمت و تخریب بیشتر می‌گوید: «فعلا لوله‌ها، آب‌ها بسته و اقدامات تهویه‌ها برای پیشگیری از افزایش نم‌گرفتگی و جاهایی كه می‌توانسته باعث نشت نم شود، گرفته شده كه البته تعطیلی‌های اخیر نیز بسیار به ما در این امر كمك كرده است.

معطری تاكید می‌كند كه بهتر است از روش ردیابی رطوبت با اشعه انجام شود و در این زمینه فقط تعداد محدودی شركت در كشور است كه قادر به این كار هستند كه فعلا اقدامی نشده است، در ضمن مكان‌هایی از جمله خط فاضلاب، لوله داخل حمام، مادی‌ها، همسایه‌ها و حتی نفس كشیدن بازدیدكنندگان در ایجاد نم موثر است كه باید به عنوان منشا بررسی شوند.

به گفته وی، كار بررسى و طراحی باید به نتیجه برسد، فعلا برآورد هزینه و مقدمات برای طرح مطالعاتی آن انجام شده و توسط شهرداری برآورد و اقدامات موثر و مقتضى انجام خواهد شد.

نفیسه راهداری - جام‌جم اصفهان