جنبه‌های ایجابی و سلبی سبک زندگی دینی

آدلر از روانکاوان مکتب فروید بود که از این مکتب و صاحب آن جدا شد. وی از نخستین پیشگامان روان‌شناسی اجتماعی در روانکاوی است. از نگاه آدلر سبک زندگی، مشی کلی هر فرد است در جهت نیل به اهدافی که برای خود تعیین کرده و حل مشکلاتی که در راه رسیدن به این اهداف ممکن است با آنها مواجه شود.

بحث سبک زندگی امروز به روان‌شناسی محدود نمانده، بلکه بویژه در علوم اجتماعی و نیز پزشکی بسیار مورد توجه است اما یکی از ابعاد مهم سبک زندگی، بعد جامعه‌شناختی آن است. نمی‌توان با نادیده انگاشتن لوازم و نیازهای جامعه‌شناختی امروز، به طراحی سبک زندگی اسلامی پرداخت.

از سوی دیگر، اسلام به عنوان یک دین جامع، که در عین توجه به آخرت، دارای عناصر دنیوی پررنگی است، در باب مسائل جامعه، بی‌توجه نیست و دیدگاه‌هایی را در باب زندگی اجتماعی انسان ارائه می‌دهد که می‌تواند افق‌های نویی را برای زندگی اجتماعی انسان امروز بگشاید. در اینجا این دو بحث را از هم تفکیک می‌کنیم.

سبک‌زندگی‌اسلامی‌و‌نیازهای‌اجتماعی‌امروزین

زندگی شهری امروز، محدودیت‌های بسیاری را برای سبک زندگی شهروندان تعیین می‌کند. امروزه انسان‌ها توانایی ندارند که تمام ابعاد و منش زندگی خود را به نحو انفرادی و اختیاری تعیین کنند.

نوع غذا، پوشاک، وسایل نقلیه و شیوه امرار معاش، دارای معیارها و موازینی است که جامعه شهری امروز رعایت آن را بر افراد تحمیل می‌کند.

فردی که در جوامع شهری امروز زندگی می‌کند، ‌باید از موازین کلی پوشش پیروی کند. در امرار معاش خود، هرچند مسلط بر شغلی که آن را اختیار کرده باشد، ‌باید از نهادهای خاصی، از جمله صنفی که شغل فرد به آن مربوط است، برای ادامه کار کسب اجازه کند.

از سوی دیگر، به جز معیارها و موازینی که به عنوان قانون وضع شده، و ‌رعایت نکردن آنها فرد را دچار مجازات‌های معینی خواهد کرد، معیارها و موازین دیگری نیز به مثابه هنجار بر افراد تحمیل می‌شود که ‌رعایت نکردن آنها، انسان را به عنوان فردی هنجارگریز و غیرمتعارف معرفی خواهد کرد. برای مثال، درباره این‌که یک خانواده در هفته یا ماه یا سال، چه میزان و به چه کیفیتی باید تفریح داشته باشد، قانون مشخصی وضع نشده است.

شاید در نص قانون هیچ پدری ملزم به ایجاد تفریحات در مدت‌های زمانی معین برای خانواده‌اش نباشد، اما وقتی فرزندان ما به مدرسه می‌روند و از نحوه تفریحات خانواده‌های دیگر، از طریق همکلاسی‌های خود مطلع می‌شوند، یکسری موازین نانوشته را به عنوان نیاز به تفریح در ایام تعطیل به درون خانواده منتقل می‌کنند‌ که تامین و برآورده کردن این موازین و معیارها، به وظیفه‌ای نانوشته برای سرپرست خانواده تبدیل می‌شود بنابراین سبک زندگی، مبحثی است که دارای بعد جامعه‌شناختی بسیار مهمی است.

قوانین و هنجارهای جامعه، تا حد زیادی کلیات سبک زندگی را برای افراد تعیین می‌کنند. پس برای طراحی سبک زندگی اسلامی، ‌باید به این بعد توجه ویژه داشت.

زندگی امروزه، نیازهای خاصی را مطالبه می‌کند که در دوره‌های قبلی تاریخ، تعریف نشده بود اما می‌توان برای این نیازهای امروزه، با توجه به موازین اسلامی و دینی، حد و حدود قائل شد. طراحی سبک زندگی اسلامی، حذف صورت مساله و انکار این نیازها نیست، بلکه پذیرش آنها در عین ایجاد حدود و موازین دینی برای آنهاست.

اسلام و دیدگاه‌های هنجارین

اسلام صرفا به نیازهای اخروی انسان توجه نکرده بلکه مدعی ارائه موازینی است تا انجام آنها به سعادت دنیوی انسان نیز یاری رساند.

در اینجا قصد دارم به یکی از این عناصر اشاره کنم که اهمیت بسیار زیادی را در متون اسلامی دارد. این ویژگی عبارت است از اهمیت سرنوشت دیگران برای انسان. انسان مسلمان و مومن به موازین اسلامی‌ نسبت به سرنوشت دیگران بی‌تفاوت نیست.

اسلام در عین این‌که پیروان خود را از کنجکاوی بی‌دلیل درباره زندگی افراد نهی کرده است، اما آنها را امر کرده که نسبت به فقر فرهنگی و اقتصادی نزدیکان، اقوام، دوستان و همکیشان بی‌تفاوت نباشند‌ و در‌صورتی که توانایی دارند و می‌توانند بدون وارد کردن ضرر و آسیب به آنها (و نیز به خود) به دیگران در باب مسائل فرهنگی و اقتصادی یاری رسانند، ‌باید چنین کنند.

بنابراین فرد مسلمان، در اجتماع، نه تنها هنجارهایی که جامعه به او به مثابه عرف یا قانون تحمیل می‌کند را ـ تا جای ممکن و بدون زیرپا گذاشتن موازین دینی ـ رعایت می‌کند، از سوی دیگر، معیارهایی دینی برای زندگی خود تعریف کرده که در اجتماع ‌باید آنها را اعمال کند.

برای مثال ممکن است اگر یکی از دوستان انسان، برای تامین هزینه‌های بیمارستان فرزندش ناتوان است و احتمال دارد این ناتوانی به از دست رفتن فرزندش بینجامد و انسان نیز توانایی قرض دادن مبلغ مورد نیاز را به او داشته باشد، هیچ قانونی انسان را ملزم به چنین کاری نکند.

از سوی دیگر از آنجا که دوست او توانایی تضمین بازپرداخت پول را ندارد، احتمالا عرف‌ها و هنجارهای پذیرفته شده جامعه هم‌ از انسان انتظار قرض دادن این مبلغ به دوستش را نداشته باشند. اما در اینجا آرمان‌های اسلامی نحوه دیگری سخن می‌گویند و تحت شرایطی آن را بر فرد ضروری و واجب می‌دانند.

نتیجه

بنابر آنچه ذکر شد، طراحی سبک زندگی اسلامی، دارای بعد جامعه‌شناختی است و از آنجا که بعد جامعه شناختی، نقش مهمی حتی در تعیین حدود زندگی فردی انسان‌های امروز دارند، طراحان سبک زندگی اسلامی ‌باید توجه خاصی به این بعد از زندگی انسان داشته باشند.

زندگی اجتماعی امروزه از دو حیث در طراحی سبک زندگی اسلامی اهمیت دارد. اول این‌که زندگی شهری امروز، نیازهای خاصی را برای زندگی انسان‌ها تعیین می‌کنند که در گذشته چنین نیازهایی یا موجود نبودند یا در این حد دارای اهمیت نبودند بنابراین ممکن است در منابع دینی نسبت به این نیازها، تا حد زیادی انسان احساس سکوت و بلاتکلیفی کند اما این وضع به این معنا نیست که در عرصه رفع این نیازها، هیچ معیار دینی‌ای وجود ندارد، بلکه موازین دینی در راستای رفع این نیازها، حدود و موازین دینی را تعریف کند. در تعریف این حدود، نباید از آنچه دین ایجاب کرده فراتر رفت و به سختگیری‌های غیرضروری که به نادرست به دین نسبت داده شده، دامن زد.

اما نقش مهم‌تر موازین دینی، در دستورات ایجابی‌ای است که زندگی اجتماعی امروز، احتمالا یا در باب آن سکوت کرده یا کمتر بدان پرداخته است.

اهمیت داشتن سرنوشت دیگر انسان‌ها و یاری رساندن به آنها در برآورده کردن نیازهای اولیه (که برآورده کردنشان حیات حیوانی آنها را تامین می‌کند) و نیز نیازهای والاتری چون نیازهای فرهنگی آنها، از وظایف مسلمانانی است که توانایی انجام آنها را دارند.

طراحی سبک زندگی اسلامی و اجرایی کردن آن می‌تواند مدلی بسیار آبرومند برای زندگی امروزی مسلمانان ایجاد کند که زینت اسلام باشد و موجب جذب پیروان سایر ادیان، و حتی ملحدان سرخورده از ادیان انحرافی باشد.

ساعد فیض‌آبادی - جام جم