نوحه‌ای که دل‌ها‌ را عاشورایی می‌کند

ثبت «روضه خانگی حضرت اباعبدا... الحسین(ع)» همزمان با نخستین روز محرم به‌عنوان یکی از میراث فرهنگی ناملموس در فهرست ملی نشانه‌ای از جایگاه اهل‌بیت نزد ایرانیان است. همین مسأله نیز اهمیت و جایگاه مداحی را در میان ایرانیان نشان می‌دهد. مداحی روایتگری دینی است. آنها هستند که با ذکر مصیبت و ذکر فضایل خاندان وحی، مجالس حسینی را با آگاهی‌بخشی گرم و اشک عاشقانه شیعیان آل‌ا... را جاری می‏‌سازند، از عوامل مهم بقای فرهنگ ‏عاشورا هستند. موضوعی که همواره در کلام مقام معظم رهبری به‌عنوان یک امر خطیر مدنظر بوده و هست. در نگاه ایشان مداحان به‌واسطه جایگاهی که در میان مردم دارند، نقش ویژه و بی‌نظیری در اصلاح جامعه می‌توانند ایفا کنند. ایشان در‌خصوص جایگاه مداحان می‌فرمایند: «من اصرار دارم که این نکته را برای برادران عزیز مداح ــ چه آنهایی که به صورت حرفه‌‌ای مداح هستند، چه آن کسانی که گاهی در کنار کارهای‌شان این کار را انجام می‌دهند ــ تکرار بکنم که این نقش، نقش بسیار مهم و حائز اهمیت و حساسی است؛  این را کم نگیرید.» (۱۳۶۹.۱۰.۱۷)

ایشان یکی از دلایل اصلی اهمیت این جایگاه را حفظ و تقویت پیوند مردم با اهل‌بیت عنوان می‌کنند و می‌فرمایند: «عاطفه‌ مردم‌ ما و پیوندشان‌ با ائمه‌(علیهم‌السلام‌) و عشق‌شان‌ که‌ در شادی‌ آنها حقیقتا شاد می‌شوند و در عزای‌ آنها حقیقتا محزون‌ و غمگین‌ می‌شوند، چیز بسیار مهمی‌ است‌. حفظ و تقویت‌ و پالودن‌ و پیراستن‌ و جهت‌ دادن‌ و هدایت‌ این‌، برعهده‌ کسانی‌ از برگزیدگان‌ ــ از جمله‌ همین‌ سلسله‌ محترم‌ مداحان‌ که‌ دارای‌ این‌ منصب‌ عالی‌ هستند ــ است. (۱۳۶۸.۱۰.۲۸)

ایشان در جایی دیگر می‌فرمایند:«نقش هنر، نقش شعر، نقش ادبیات، نقش حضور در میدان‌های عملی در پرورش این روح ایمانی، نقشی است که بسیار بسیار کارساز و مؤثر است. شما جای مداح و ذاکر اهل‌بیت را اینجا ببینید؛ نقش ایمان‌آفرین، نقش فرهنگ‌ساز، نقش مستحکم‌کننده‌ پیوند قلبی بین پیروان و بین آن محبوبان؛ یک چنین نقشی است. این نقش، بسیار نقش مهمی است.» (۱۳۸۶.۴.۱۴) 

با توجه به اهمیت نقش و جایگاه مداحی، نیاز است تا همان‌گونه که مقام معظم رهبری همواره بر آن تاکید داشته است نظارت ویژه‌ای در مسیر فعالیت آنها وجود داشته باشد و مداحان پیش از آن‌که بلندگو به دست بگیرند با آداب مداحی آشنا شوند. مداحی اهل‌بیت، خیلی بالاست. هم مقام بالا و هم تأثیر زیادی در جامعه و ذهن مردم دارد. باید بدانید که چه کسی مداح است، مقدمات کار مداحی او چیست، چقدر شعر می‌داند، چقدر حفظ است و چقدر می‌تواند بخواند؟ این خصوصیات را باید مرکزی عهده‌دار شود. حالا نمی‌دانم این مراکز مرسوم باید این کار را بکنند یا خود شما به کیفیتی فکرش را می‌کنید. این چیزی است که دنیا و نیازهای جامعه‌ی امروز، غیر از آن را برنمی‌تابد و قبول نمی‌کند. باید این طور باشد. (۱۳۶۸.۱۰.۲۸)

اما از نگاه رهبر معظم انقلاب به عنوان سکاندار تشیع، مداح باید چه خصوصیاتی داشته باشد تا بتواند به وظایفی ذاتی خود که همان اصلاح جامعه است عمل کند.  

 

مداحی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رسانه‌های تشیع از از بدو اسلام تاکنون، نقش مهمی در بصیرت‌افزایی و تحکیم معارف انقلابی آن داشته است. همین وظیفه خطیر جایگاه آن را به اندازه‌ای رفیع می‌کند که هر کس نتواند به‌راحتی بر آن تکیه زند.مقام معظم رهبری مداحی را یک فرصت و یک ظرفیت عظیم در تحقق اهداف انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی می‌دانند. 

ایشان معتقدند: «مداحی، مسأله‌ مهمی است. مداحی‌- همچنان که قبلا هم من عرض کرده‌ام به شما در همین جلسه ــ ادامه‌ راه ستایشگران برجسته‌ اهل‌بیت در دوران اختناق اموی و عباسی است. قضیه، قضیه‌ شعرخوانی فقط نیست؛ مسأله‌ پراکندن مدایح و فضائل و حقایق است در قالبی که برای همه‌ شنوندگان، قابل فهم‌و‌درک و در دل آنها دارای تأثیر است.» (۱۳۶۸.۱۰.۲۸)

به همین دلیل است که معظم‌له در این خصوص می‌فرمایند: «کارتان سخت است عزیزان! کار شما برخلاف این‌که بعضی‌ها خیال می‌کنند چهار کلمه حفظ کنیم و یک صدای بازی هم داشته باشیم، بس است؛ نه، کار، خیلی سخت است. کار، هنرمندانه، مؤثر، هدایتگر و جهت‌بخش باشد.» (۱۳۸۶.۴.۱۴)

 

رهبر معظم انقلاب در این ارتباط معتقدند: «کار مداح، استفاده‌ از هنر برای بیان حقیقت است. خود این ایستادن، با صدای خوش و با آهنگ زیبا شعری را خواندن -  هم شعر هنر است، هم آهنگ هنر است، هم صدا هنر است - با چندین هنر، انسان یک حقیقتی را بیان کند، می‌تواند تأثیر مضاعفی در ذهن مستمع حاضر در مجلس و مخاطب شما بگذارد؛ این خیلی نعمت بزرگی است، خیلی فرصت بزرگی است.» (۱۳۹۱.۲.۲۳)

ایشان درخصوص ویژگی‌های یک مداحی صحیح نیز عنوان می‌کند: «در کار مداحی شما چند چشمه هنری وجود دارد: شعرتان هنر است؛ صدای‌تان هنر است؛ آهنگی که انتخاب می‌کنید، هنر است؛ اشارات و کارهایی که انجام می‌دهید، هنر است.» (۱۳۷۷.۷.۱۹)

«عنصر دوم، عنصر تعقّل است؛ چون منطق، استدلال، حرف حساب، حرف درست و حرف خوب در لابه‌لای این شعرها فراوان وجود دارد و می‌تواند ذهن‌ها را قانع کند. البته منطق، شکل‌های مختلفی دارد. گاهی برهانی است، گاهی خطابی و گاهی شعری است؛ مقصود این است که بتواند این پیام را به اعماق ذهن مخاطب برساند و او را قانع کند.» (۱۳۷۷.۷.۱۹)

«خصوصیت سوم این است که شما حامل پیام دینی محسوب می‌شوید؛ یعنی سِمت معنوی و روحانی دارید. در دنیا خوانندگان خوب زیاد هستند و ممکن است شعرهای خوبی هم بخوانند اما آنها از موضع مداح حرف نمی‌زنند؛ ولی شما از موضع مداح اهل بیت و از موضع معنوی و روحانی حرف می‌زنید.» (۱۳۷۷.۷.۱۹)

 

مقام معظم رهبری در آخرین دیدار مداحان اهل بیت با ایشان در ۲۲ دی ۱۴۰۱ سه ویژگی مهم را برای مداحی عنوان کردند. ایشان فرمودند: «مداحی، میراث شیعه و یک هنر مرکب است که از ترکیب صدای خوش، شعر خوب، آهنگ مناسب و محتوای فاخر ایجاد می‌شود و باید همچون سایر متون ارزشمند دینی همه ارکان آن زیبا باشد».

از نگاه رهبری، داشتن شعر خوب یکی از ویژگی‌های مهم مداحی است. به عقیده ایشان «شعرهای مداحی اگر از محتوای عالی و شیوایی ادبی برخوردار باشد، بسیار تاثیرگذار و فرهنگ‌ساز است؛ چراکه به‌واسطه مداحی، دل‌ها متوجه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) می‌گردد، عشق‌ها و احساس‌ها برانگیخته می‌شود و از این رهگذر بنیان اعتقادات دینی و باورهای مردم استحکام می‌یابد و پیوند معنوی و عاطفی شیعیان با خاندان عصمت و طهارت قوی‌تر و عمیق‌تر می‌شود. گاهی‌ می‌بینید که‌ برای‌ حفظ یک‌ بنای‌ اعتقادی‌ یا عاطفی‌، آن‌‌قدر که‌ یک‌ شعر اهمیت‌ دارد، چندین‌ کتاب‌ اهمیت‌ ندارد.» (۱۳۶۸.۱۰.۲۸)

به همین دلیل در مراسم‌هایی که با حضور مداحان برگزار می‌شود، همواره بر انتخاب شعر تاکید دارند و عنوان می‌کنند: «شعر را بایستی درست و خوب انتخاب کرد. شعر یکی از نمادهای برجسته‌ هنر است. هر بافته نظمی، شعر نیست؛ شعر خصوصیات خودش را دارد؛ باید شعر انتخاب کرد.» (۱۳۹۰.۳.۳)

ایشان درخصوص ویژگی‌هایی که یک شعر خوب می‌تواند داشته باشد، می‌فرمایند: «این شعر هم دو بخش دارد: یک بخش لفظ، یک بخش مضمون. اگر چهار پایه اصلى مداحی ــ یعنی صدای خوش، آهنگ درست، لفظ خوب و مضمون حقیقی متناسب با نیاز ــ کامل باشد، بهترین وسیله تبیین است و تأثیرش از منبر و درس فقهی‌ای که ما می‌گوییم بیشتر است. صوت و آهنگ به وسیله خود آقایان مداحان تأمین می‌شود؛ اما لفظ و معنا باید به وسیله‌ شاعر تأمین شود. بعضی از الفاظ، زیبا و پرطمطراق‌اند؛ اما حاصلی ندارند و چیزی از آنها دست مستمع را نمی‌گیرد. بعضی از معانی، خوب و بلندند؛ اما با الفاظ رسایی بیان نمی‌شوند. اینها همه می‌شود عیب. کسی که مداحی می‌کند، باید خودش را در روی منبر ببیند و مستمعان را کسانی مشاهده کند که می‌خواهند از او چیزی بیاموزند. با این نیت و انگیزه پشت تریبون یا منبر مداحی قرار گیرد.» (۱۳۸۰.۶.۱۸)

ایشان دینی بودن، پرمغز بودن و زیبا بودن را یکی از ویژگی مهم در انتخاب شعر عنوان می‌کنند و می‌فرمایند: «این شرط بزرگ را من همیشه با مداح‌ها داشته‌ام؛ شما هم اغلب‌تان جوانید، جای فرزندان ما هستید؛ نصیحت پدرانه است، ان‌شاءا... دنبال کنید: شعر خوب، شعر پرمغز و البته شعر زیبا. خود هنر شعر اثر هم می‌گذارد. وقتی شعر خوب بود، وقتی استخوان‌بندی شعر، الفاظ شعر، خوب بود ــ شعر خوب، با مضمون خوب ــ تأثیرش بیشتر هم هست؛ به‌علاوه که سطح ذهن مردم و فکر مردم را هم بالا می‌آورد.» (۱۳۹۱.۲.۲۳)

ویژگی دیگری که رهبر انقلاب در انتخاب شعر بر آن تاکید می‌کند؛ محکم، قوی، خوش‌مضمون و قانع‌کننده بودن آن است. ایشان معتقد است: شعر شما باید خوب، محکم، قوی، خوش‌مضمون و قانع‌کننده باشد. گاهی قصیده‌ای که شما می‌خوانید، به اندازه چند منبر یک منبری خوش‌بیان تأثیر می‌گذارد. گاهی یک بیت شعر به‌جا به‌قدر یک کتاب قیمت دارد. اینها آسان و مجانی به دست نمی‌آید. انسان باید زحمت بکشد، 

کار و تلاش کند.» (۱۳۷۷.۷.۱۹)

داشتن مضامین جذاب، آموزنده و غیرتکراری بودن را نیز از ویژگی‌های خاص یک شعر در مداحی مطرح و بیان توحید و نبوت را بهترین اشعار قدما عنوان می‌کنند: «اگر مداحی بتواند یک شعر خوب را که دارای مضمون و محتوای خوبی باشد، با صدای خوبی بخواند، شما ببینید که چقدر خدمت بزرگی است. بسم‌ا...، این گوی و این میدان. منتها شرط اولش این است که شعر خوب باشد.» (۱۳۶۸.۱۰.۲۸)

 

سومین رکنی که رهبر معظم انقلاب در کنار شعر و صدای خوش مطرح می‌کنند، آهنگ مناسب است. ایشان ضمن این‌که تاکید دارند هندسه صدا نباید در مداحی فراموش شود، توجه به محتوا را یک اولویت عنوان می‌کنند و می‌فرمایند: « این هنرنمایی در مداحی‌های ما صداست، آهنگ است، هندسه‌ خوانندگی است؛ این سه چیز را حتما لازم دارد؛ یعنی هم باید اهل صوت باشد، هم بایستی خوانندگی و ‌آهنگ -که به عربی می‌شود لحن- داشته‌باشد، هم هندسه‌ خوانندگی که البته این هندسه‌ خوانندگی را بعضی‌ها دارند، بعضی‌ها ندارند؛ مهم است که از اول در ذهن خودتان مشخص کنید چه کار می‌خواهید بکنید با این جلسه. صورت مداحی را اینها تشکیل می‌دهد؛ یعنی صدای خوب، آهنگ خوب، مهندسی خوب این خواندن، صورت است؛ این صورت‌ها نباید بر محتوا غلبه کند. این صورت‌ها همه وسیله است برای محتوا؛ نبادا جوری حرکت بشود، جوری اقدام بشود که محتوا گم بشود! آن هدایت،‌ آن محبت، آن چیزی که حرکت جامعه را در واقع جهت می‌دهد از درون هیأت و از کانون هیأت، نبایستی تضعیف و گم بشود. این هم یک نکته در مورد مداحی.» (۱۴۰۰.۱۱.۳)

ایشان تقلید غلط از آهنگ‌های قدیمی را یکی از مشکلات برخی مداحان عنوان می‌کنند و می‌فرمایند: «من شنیده‌ام در مواردی از آهنگ‌های نامناسب استفاده می‌شود. مثلا فلان خواننده طاغوتی یا غیرطاغوتی شعر عشقی چرندی را با آهنگی خوانده، حالا ما بیاییم در مجلس امام‌حسین(ع) و برای عشاق امام‌حسین، آیات والای معرفت را در این آهنگ بریزیم و بنا کنیم آن را خواندن؛ این خیلی بد است.» (۱۳۸۴.۵.۵)

خودتان آهنگ بسازید. این همه ذوق و این همه هنر وجود دارد. یقینا در جمع علاقه‌مندان این جریان کسانی هستند که می‌توانند آهنگ‌های خوب مخصوص مداحی بسازند؛ آهنگ عزا، آهنگ شادی. (۱۳۸۴.۵.۵)

رهبری با تاکید بر این‌که آهنگ باید سنگین، متین و متناسب با محتوایی باشد که شما دارید عرضه می‌کنید؛ توجه به محتوای آهنگ را از ویژگی‌های مهمی دانست که در آهنگسازی باید مورد توجه قرار داد. ایشان در آخرین بیانات در دیدار مداحان اهل‌بیت در ۲۲ دی‌ماه ۱۴۰۱ با تاکید بر این موضوع فرمودند: «آهنگ مفهوم دارد، معنا منتقل می‌کند؛ یعنی شما اگر چنانچه یک آهنگی را اجرا کنید که لفظ هم نداشته‌باشد ــ‌ مثلا بعضی‌ها با حنجره‌شان آهنگ تولید می‌کنند یا بعضی با این وسایل و سازها آهنگ ایجاد می‌کنند ــ‌ زبان ندارد، اما معنا دارد، معنایی را منتقل می‌کند؛ آهنگ این‌جوری است. یک آهنگ هست که شجاعت را القا می‌کند؛ این آهنگی که ایشان(۸) می‌خواند «ای لشکر صاحب‌زمان آماده باش، آماده باش»، اگر این کلمه را هم نخوانند، این لحن، لحن آماده‌سازی است. یک آهنگ هست که افسردگی می‌آورد، افسرده می‌کند انسان را، مأیوس می‌کند انسان را؛ اینها فرق می‌کند. یک آهنگ هست که انسان را به گناه می‌کشاند؛ خیلی از آهنگ‌ها که قبلا اینها را در ترانه‌های مربوط به دستگاه‌های موسیقی تنظیم کرده‌بودند، از این قبیل است. این دستگاه‌های موسیقی معروف، هر کدام یک ترانه‌ای قبلش دارد که این آهنگ، ترانه‌ را القا می‌کند به آن خواننده؛ این ترانه‌ها اغلب، ترانه‌های نامناسب است. مواظب باشیم شعری که می‌خوانیم، آهنگی که می‌خوانیم،‌ مداحی‌ای که می‌کنیم ــ چه آنجایی که مصیبت می‌خوانیم، چه آنجا که سینه می‌زنیم، چه آنجایی که مدح می‌خوانیم ــ با اینها مخلوط نشود؛ این نکته‌ مهمی است؛ من اصرار دارم به این توجه کنید».

 

رهبر معظم انقلاب همواره بر این موضوع تاکید داشته‌اند که مداحان باید خودشان در آسیب‌شناسی مداحی پیشقدم شوند و آن را ارتقا دهند. به عقیده ایشان در مداحی هم فرم و هم محتوا اصالت دارد. در عرصه فرم، ایشان بر آلوده نشدن مداحی به آهنگ‌های غربی، لهوی و فاسد تاکید دارند. در عرصه محتوا کلیدی‌ترین واژه ایشان، معرفت است سپس اخلاق و معنویت. لازمه انتقال چنین محتوایی اخلاق، تدین و عفت خود مداح و نیت خدایی اوست.با توجه به نگاه ایشان، بی‌گمان پیشکسوتان، کارشناسان و اهل فن از جمله کسانی هستند که باید با توجه به منویات مقام رهبری نظام نامه‌ای در خور برای آموزش علاقه‌مندان به این حوزه و حتی کسانی که در حال حاضر در آن فعال هستند بازتعریف کنند تا عملکرد این رسانه مهم تشیع که پیشینه‌ای به درازای اسلام دارد، همچنان در مسیر جهاد تبیین و بصیرت‌افزایی همچنان قابل دفاع باشد.