بازنگری وقایع شهریور20 تا مرداد32 : زمینه های یک کودتای زمین گیر

مردم ایران برای ملی شدن صنعت نفت بعمل نیامده است مطلب ذیل ، به گوشه ای از رویدادهای آن مقطع سرنوشت ساز اشاره دارد تیر خلاص ملی شدن صنعت نفت را دکتر مصدق به قلب اجانب شلیک کرد اما برای این که مصدق این اسلحه را به دست گیرد خونهای زیادی ریخته فداکاری های زیادی شد و بسیاری ، جان و مال خود را در راه دفاع از وطن قربانی کردند. ملی شدن صنعت نفت یکی از نمره های درخشان در کارنامه ملت ایران است و درست به همین دلیل کودتای 28 مرداد نیز اهمیت خاصی یافته است.بیان تاریخ آن دوران بدون ذکر جانفشانی های ملت نه تنها لطفی ندارد بلکه به گونه ای تحریف تاریخ بوسیله کم اهمیت جلوه دادن نقش مردم در شکل گیری این جریان ملی است . ما دراین مقال می کوشیم تا ضمن بررسی ریشه های شکل گیری این نهضت ضداستعماری چگونگی و دلایل ملی شدن صنعت نفت را بررسی کنیم.پس از شهریور1320 یعنی تبعید رضاخان و روی کار آمدن محمدرضا فضا برای فعالیت های سیاسی و اجتماعی باز شد. رضاخان از زمان روی کار آمدن تا تبعید با دیکتاتوری تمام مانع فعالیت های سیاسی و اجتماعی مردم شده بود. لذا پس از اتمام دوره دیکتاتوری هم فضا برای فعالیت های سیاسی باز شد و هم سیاسیون و نخبگان مستقل از حکومت توانستند حرکت هایی را درجهت رشد و اعتلای کشور وابسته ایران انجام دهند و درمیان همه این نخبگان دو شخصیت برجسته این دوره یعنی آیت الله کاشانی و دکتر محمد مصدق بهترین نقش را ایفا کردند و با پیوند و هماهنگی یکدیگر توانستند صنعت نفت را ملی کنند.هرچند ویژگی های شخصیتی دکتر مصدق به گونه ای بود که می توانست تاحدودی مردم را با خود همراه کند، اما تاریخ ایران از ابتدا تاکنون ثابت کرده که هیچ حرکت مردمی در دفاع از وطن و در مقابله با استکبار بدون نقش روحانیت شکل نگرفته است . نگاهی به نهضت های بزرگ ایران همانند نهضت مشروطیت ، تنباکو، ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی صحت این ادعا را آشکار می کند. به همین روی ما در این مقال می کوشیم تانقش آیت الله کاشانی را نیز در بسیج مردم برای مقابله با اجانب مورد بررسی قرار دهیم.آیت الله کاشانی که علیه انگلیسی ها در عراق مسلحانه جنگید و با قرارداد اسارت بار1999 م مخالفت گسترده کرده بود پس از کشته شدن پدرش در تهاجم انگلیس ها در سال 1917 م و محکومیت خودش به اعدام توانسته بود به ایران بازگردد.همانگونه که آمد، باز شدن فضای سیاسی پس از شهریور1320 این فرصت را برای وی مهیا کرد تا علیه استعمار انگلیس علنا در ایران فعالیت کند. فعالیت آیت الله کاشانی قبل از انتخابات مجلس چهاردهم ابعاد گسترده ای به خود گرفت تاجایی که طی اعلامیه ای ضمن بیان بسیاری از مشکلات کشور خطاب به ملت با بیان این حدیث که "هرکس صبح کند و اهتمام در امور مسلمانان نداشته باشد مسلمان نیست " نوشت : "آیا مطلع هستید که در دوره چهاردهم که ظاهرا خاتمه جنگ است و مقدرات و شوون و امور سیاسی و اساسی این مملکت و ملت تعیین و تقدیر می شود چقدر اهمیت دارد؛ آیا خود را در جلوگیری از این مفاسد دینیه و دنیویه مکلف و مسوول نمی دانید؛ آیا در وجوب موکد امر به معروف و نهی از منکر و حفظ بیضه اسلام و دفاع از حوزه دیانت اشکالی دارید؛ آیا به همدستی و اتحاد در تعیین وکلای صالح متدین وطن دوست با شهامت عالم به مقتضیات امروزه دنیا نمی توان از این مفاسد دینی و دنیوی جلوگیری نمود؛ آیا مانعی در همدستی و اتحاد دارید؛ آیا راه دیگری برای حفظ دیانت و رفع بیچارگی و اصلاح مفاسد درنظر دارید؛ و چون راه دیگر در نظر نیست پس بر کلیه مسلمین واجب است که در انتخاب وکلای صالح برای دوره چهاردهم کمال سعی و کوشش به عمل آورند که جلوگیری از کلیه مفاسد بشود و کلیه اصلاحات انجام یابد و چون تشتت آراء مسلمین موجب پیشرفت نظریات سوءمعاندین خواهد شد و برای جلوگیری از این خطر عظیم اتفاق در قضیه انتخابات حتمی است آیت الله کاشانی به دلیل تجربه ای که از مبارزه علیه استعمار در عراق کسب کرده بود خطر بزرگی برای استعمار ایران محسوب می شد و به همین دلیل انگلستان از اتحاد مردم بوسیله این شخصیت مبارز ترسید و کوشید با دستگیری و زندانی کردن وی جریان ملی را در مبارزه با استعمار خاموش کند.به همین منظور در خرداد1322 شمسی تعدادی از افسران انگلیسی به منزل آیت الله کاشانی هجوم بردند اما موفق به دستگیری او نشدند و مدتها مخفیانه مبارزات خودرا ادامه می داد تا در آستانه انتخابات دوره چهاردهم دستگیر شد. عکس العمل مردم در مقابل بازداشت این بود که او را به نمایندگی تهران انتخاب نمایند اما متفقین اشغالگر حاضر نشدند وی را آزاد کنند و همچنان در زندان انگلیسیها باقی ماند و اسم او را از فهرست نمایندگان مجلس حذف کردند.دراین دوران با این که عمده نمایندگان مجلس چهاردهم از عوامل بیگانه بودند و دربرابر بازداشت آیت الله کاشانی سکوت کردند ،اما اشخاص مستقل و وطن دوستی همانند مصدق نیز توانسته بودند به مجلس راه یابند در این دوره امتیاز نفت شمال مطرح بود و ضمنا امریکا نیز می کوشید با گرفتن امتیازات نفت جای پایی در ایران باز کند دکتر مصدق با تاکید بر سیاست موازنه منفی از نمایندگان خواست تا امتیاز جدیدی درمورد نفت داده نشود. دکتر مصدق در آذر 1323 شمسی ضمن نطق مفصلی در مجلس نتیجه گرفت که نباید به هیچ یک از خواستاران امتیاز نفت نه همسایه شمالی و نه همسایه جنوبی و نه دولت امریکا امتیاز جدیدی داده شود.طرح مصدق با فوریت به مجلس داده شد و توسط نمایندگان تصویب شد به موجب آن دولت حق مذاکره برای دادن امتیاز را بعد از این نداشت و برای متخلفین نیز مجازات حبس درنظر گرفته شده بود در همین زمان غلامحسین رحیمیان نماینده قوچان نیز ابتکاری ماده واحده ای به مجلس تقدیم کرد که درصورت تصویب امیتاز نفت جنوب ملغی و صنعت نفت ملی می شد ،اما این ماده واحده با استقبال نمایندگان روبه رو نشد. به هرحال طرح دکتر مصدق که به گونه ای شگفت آور توسط نمایندگان وابسته تصویب شد اولا به دلیل همراه داشتن مجازات مانع آن شد تا دولتمردان وقت ، دادن امتیاز جدید به کشوری بیگانه را هوس کنند و دوما مقدمه ای برای طرح ملی شدن صنعت نفت شد کل اقدامات مثبت مجلس چهاردهم درخصوص نفت از این فراتر نرفت.دراین زمان آیت الله کاشانی به دلیل سابقه مبارزاتی علیه استعمار انگلستان در عراق بدترین وضع را در زندان انگلستان تحمل کرد ،اما درعین حال در همان بند در محاکماتی که از وی صورت می گرفت با قاطعیت اعلام کرد: من اساسا با هر اجنبی که مخالف مصالح و استقلال مملکت ایران باشد مخالفم ، این اجنبی خواه روس باشد خواه انگلیس یا آلمان یا امریکا من می گویم ایرانی نباید نوکر اجنبی باشد )با عصبانیت ( اگر در زندان شما بمیرم ، ننگ ابدی بر شما خواهد بود و اگر از زندان شما بیرون آیم کاری خواهم کرد که یک نفر انگلیسی )اشغالگر( دراین مملکت باقی نماند به هر صورت آیت الله کاشانی پس از بیست وهشت ماه حبس در آستانه انتخابات مجلس پانزدهم از زندان آزاد شد و فعالیت سیاسی خود را جهت به صحنه کشاندن مردم برای مبارزه آغاز کرد. دراین دوران قوام برخلاف نخست وزیران دیگر از قدرت زیادی برخوردار بود و با تشکیل حزب دمکرات می کوشید تا مجلس را نیز به دست بگیرد. آیت الله کاشانی پس از آزادی جهت تحریک توده مردم مسافرت سیاسی تهران مشهد را آغاز کرد و در هر شهر پس از استقبال گسترده مردم به سخنرانی و افشاگری پرداخت و این حرکت انتخابات را درجهت خلاف موردنظر قوام قرار می داد، به همین دلیل دولت قوام آیت الله کاشانی را به مدت یکسال در قزوین حبس کرد. آیت الله کاشانی پس از آزادی از زندان قوام مبارزات خود را شروع کرد و کوشید تا مردم را به صحنه بیاورد درهمین خصوص در یکی از سخنرانی هایش در مراسم اربعین حسینی تاکید کرد: علت مخالفت من با قوام این بود که دیدم خود و اطرافیان دزدش علی رووس الاشهاد عملیاتی به ضرر کشور انجام می دهند و مردم را می چاپند و به روز سیاه می اندازند من چطور می توانستم فرزند حسین بن علی )ع ( بوده و بنشینم و به این فجایع بی اعتنا باشم مرگ ترس ندارد، روزی هم می رسد. نیمه شعبان سال قبل حکومت قوام مرا دستگیر کرد از تمام آقایانی که نسبت به من اظهار علاقه می کنید یک نفر نگفت تقصیر این سید چه بود؛ همه شما با دیدن یک نفر پاسبان از میدان درمی روید. بروید درس شجاعت و فدارکای را از حضرت سیدالشهدا)ع( بیاموزید مرگ ترس ندارد اجل یک دقیقه پس و پیش نمی گردد مردم در امور دینی خود اهمال میکنند و چون به فکر دیگران نیستند روزگار مسلمین اینطورها می شود از این دوران به بعد آیت الله کاشانی توانست مردم را با خود همراه کند. واقعه 27 خرداد 1327 اولین حرکت منسجم مردمی در مبارزه با استعمار ، استکبار و استبداد است دراین زمان هژیر اشتهای زیادی برای نخست وزیری داشت ، اما ازآنجاکه آیت الله کاشانی با تمام دولتهای پس از شهریور20 مخالفت کرده بود به عنوان بزرگترین مانع بر سر راهش به حساب می آمد. افشاگری های آیت الله کاشانی علیه هیات حاکمه موجب اجتماع مردم در خانه آیت الله کاشانی شد و تلاشهای هژیر برای جلب اعتماد آیت الله کاشانی ثمری نبخشید مامورین با تهدید و ارعاب سعی کردند مردم را به سکوت بکشانند اما اعتراض ها حالت تهاجم به خود گرفت روزی که قرار بود هژیر کابینه خود رابه مجلس معرفی کند جمع کثیری از مردم در منزل آیت الله کاشانی اجتماع کردند و با سردادن شعارهایی به طرف مجلس تظاهرات کردند. راهپیمایان به مدرسه سپهسالار رسیدند که ناگهان صدای شلیک گلوله بلند شد و جمعیت مانند طوماری درهم پیچیده شد و بین مردم و مامورین درگیری پیش آمد جمعی مردم زخمی و جمعی کشته شدند و با این شکل هژیر در مجلس حاضر گردید و رای اعتماد گرفت.این اولین حرکت ملی مردم پس از1320 شهریور علیه استبداد و استعمار بود که زمینه های ملی شدن صنعت نفت را فراهم کرد. این مبارزه مردمی موجب شد تا دولت هژیر بیش از صد روز روی کار نماند و این موفقیتی بزرگ برای ملت ایران بود. ظهر روز جمعه پانزدهم بهمن هزاروسیصدوبیست وهفت در جلوی دانشکده حقوق چند گلوله به سوی شاه شلیک شد و از آنجاکه آیت الله کاشانی چند روز قبل از این حادثه بیانیه شدیداللحنی علیه انگلیس ، شرکت نفت و دولتهای دست نشانده آنان در ایران صادر کرده و مردم را به یک مبارزه همگانی دعوت نموده بود مورد سوءظن قرار گرفت و در نیمه شب همان روز منزل آیت الله کاشانی محاصره شد و وی را با ضرب وشتم دستگیر و به سوی قلعه فلک افلاک خرم آباد اعزام و سپس به لبنان تبعید کردند و به اینگونه مانعی دیگر دربرابر مبارزات مردم ایجاد کردند.دراین دوران دکتر مصدق از سیاست کناره گرفته بود و از دور بر اوضاع و احوال نظارت داشت اقلیت مجلس پانزدهم نیز دراین دوره خدمت بزرگی به تکمیل حرکت انقلابی مردم در جهت ملی شدن صنعت نفت کرد انگلستان کوشید تا در دوران این مجلس با تصویب قرارداد الحاقی گس گلشائیان با پرداخت چند هزار لیره اضافی قرارداد1933 را تنفیذ کند دراین دوران با توجه به تبعید آیت الله کاشانی و خاموش شدن حرکت مردم شرایط برای تصویب این قرارداد مهیا بود ، اما اقلیت مجلس )مکی ،بقایی ، حائری زاده ، رحیمیان ، آزاد( با نطق های مفصل وقت مجلس را گرفتند و مانع تصویب آن شدند تا این که عمر مجلس پانزدهم تمام شد دراین شرایط هیچ کس انتظار انجام چنین کار بزرگی را نداشت حتی دکتر مصدق طی نامه ای به مجلس اعلام کرده بود: فقط تقاضا دارد تغییری در شرایط قرارداد داده شود پس از گذشت مدت زمانی از انقضای مجلس پانزدهم دولت درصدد تشکیل مجلسی فرمایشی بود اما بیداری مردم مسلمان دراین هنگام اوضاع را تغییر داد در این هنگام دکتر بقایی توسط دولت به دلیل افشاگری در مجله شاهد محکوم شد ،اما ازسوی دولت وقت بدون توجه به این اعتراضات در انتخابات تقلب می کرد؛ اما یکی از جوانان مجمع مسلمانان مجاهد )که پس از واقعه 27 خرداد شکل گرفته بود( به نام سیدحسین امامی با شلیک چند گلوله عبدالحسین هژیر را که وزیر دربار بود به قتل رساند. این اقدام ترس و وحشت عجیبی بین عوامل استبداد و استعمار ایجاد کرد و موجب شد تا آنان انتخابات دوره شانزدهم را در تهران باطل نمایند در انتخابات مجدد دکتر مصدق ، دکتر بقایی ، حسین مکی ، محمود نریمان ، دکتر شایگان ، عبدالقدیر آزاد و صالح از تهران انتخاب شدند. آیت الله کاشانی که در تبعید لبنان بود و از همانجا با ارسال پیام مبارزات ضداستعماری را ادامه می داد به عنوان نماینده تهران انتخاب گردید افرادی که در دربار متحصن شده بودند دراین زمان سازمانی را تشکیل دادند که عنوان جبهه ملی پیدا کرد با این شرایط مبارزات مردم جهت ملی کردن نفت وارد مرحله جدیدی شد، خصوصا این که آیت الله کاشانی نیز جبهه ملی را مورد تایید قرار داد پس از آن ساعد نخست وزیر وقت با بازگشت آیت الله کاشانی به کشور موافقت کرد و سرانجام آیت الله کاشانی پس از یک سال ونیم تبعید با استقبال مردم به کشور بازگشت . استقبال مردم از آیت الله کاشانی تا آن تاریخ در ایران بی سابقه بود پس از بازگشت مبارزات را تشدید کرد و طی بیانیه ای از مردم خواست به هم بپیوندند و مجاهدت و فداکاری کنند و تصریح کرد: نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به هر ترتیبی که بخواهد نسبت به آن رفتار می کند و قراردادی که با اکراه و اجبار تکمیل شود هیچ نوع ارزش قضایی ندارد مجلس شانزدهم تشکیل شد و دولت منصور سعی کرد با سیاست گام به گام قرارداد گس گشائیان را تصویب کند اما جبهه ملی که در انتخابات تهران پیروز شد برنامه خود را بر مخالفت با این قرارداد عنوان کرد. منصور موفقیتی کسب نکرد و رزم آرا جای او را گرفت آیت الله کاشانی به شدت با روی کار آمدن وی مخالفت و مردم را دعوت به تجمع کرد با اعلامیه آیت الله کاشانی بازار تهران تعطیل و مردم دست به تظاهرات زدند و هزاران نفر در بهارستان اجتماع کردند تا از ورود رزم آرا به مجلس جلوگیری نمایند ولی قوای نظامی با خشونت توانستند مردم را متفرق کنند، اما بعد از آن در تجمع مردمی 8 دی ماه 1329 که به دعوت آیت الله کاشانی تشکیل شده بود ملی شدن صنعت نفت در تمام کشور به صورت یک خواسته عمومی مطرح گردید. دراین دوران جبهه ملی نیز دولت رزم آرا را شبه کودتا نامید و خطر استقرار یک دیکتاتوری نظامی را اعلام کرد چون تصور این بود رزم آرا مجلس را منحل خواهد کند دراین دوران رزم آرا کوشش بسیاری کرد تا قرارداد گس گلشائیان را تصویب کند. با این تلاش ها حتی با وجود مخالفت جبهه ملی باز هم می رفت تا این قرارداد در مجلس شانزدهم تصویب شود که خلیل طهماسبی یکی از یاران آیت الله کاشانی و نواب ، رزم آرا را به قتل رساند به دنبال آن آیت الله کاشانی قتل رزم آرا را خواسته ملت عنوان کرد و خواستار آزادی قاتل وی شد و اعلام کرد چنانچه خیانت ادامه یابد ترور هم ادامه می یابد. نمایندگان و دولتمردان وا بسته به انگلستان از این ترور به وحشت افتادند قبل از این ترور دکتر بقایی طرحی را به مجلس به این مضمون ارایه کرده بود: به نام سعادت ملت ایران به منظور تامین کمک به صلح جهانی ما امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می نماییم که ضعف نفت در کشور بدون استثناء ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف استخراج و بهره برداری در دست دولت ایران قرار گیرد این طرح که در مجلس با کمبود امضا مواجه شده بود یک روز پس از قتل رزم آرا در کمیسیون نفت به ریاست دکتر مصدق به اتفاق آرا تصویب شد.کمیسیون درضمن طی گزارشی از مجلس خواست برای تعیین طرز اجرای اصل ملی شدن ماموریت کمیسیون را دو ماه تمدید نماید مجلس شورا در بیست وچهارم و مجلس سنا در بیست ونهم اسفند گزارش راتصویب کرد وصنعت نفت ایران پس از پنجاه سال ملی گردید. پس از آن نیز مجلس طرح نه ماده ای را برای اجرای ملی شدن نفت تصویب کرد و به دنبال آن دکتر مصدق ، رهبر جبهه ملی از سوی مجلس برای اجرای ملی شدن طرح نفت به نخستوزیری برگزیده شد.برابر قانون ، مجلس سناو شورا نمایندگان خود را برای تشکیل هیات مختلط در اواخر اردیبهشت برگزیدند قصد این هیات به دست گرفتن امور شرکت سابق با عنوان شرکت ملی نفت ایران بود این هیات به هنگام ورود به آبادان با استقبال گرم مردم مواجه شد همان روز بر فراز شرکت پرچم ایران را برافراشتند و به جای تابلوی ریاست شرکت نفت تابلوی هیات مدیره موقتی را گذاشتند و در مکاتبات به جای شرکت جمله شرکت سابق را به کار بردند.روز بیست ونهم خرداد با تسلط دولت ایران بر تاسیسات نفت روز خلع ید نام گرفت و کارکنان خارجی شرکت که حدود چهارهزار و پانصد نفر بودند در پنج تیر دسته جمعی استعفا کردند مصدق سعی کرد آنها را راضی به ادامه خدمت نماید، ولی راضی نشدند و بالاخره خود و خانواده هایشان ایران را ترک گفتند به دنبال آن دولت سعی کرد از کشورهای دیگر همانند امریکا ، هلند ، سوئد و بلژیک کارشناس بیاورد ولی غالبا عذر خواستند. کار تاسیسات فقط محدود به تهیه نفت مورد احتیاج داخل شد، زیرا کشتی های نفتکش هم از بارگیری امتناع کردند و بالاخره در8 مرداد1330 شمسی آخرین واحد پالایشگاه تعطیل شد و این به دلیل هراس کشورهای اروپایی و امریکا با انگلستان در تحریم یک حرکت مردمی ایران بود. پس از آن حوادث امروز بسیاری رخ داد انگلستان از راههای مختلف حتی شکایت علیه ایران در مجامع بین المللی کوشید وضعیت سابق را مهیا کند اما موفق نشد صنعت نفت ایران با این اقدامات و جانفشانی ها ملی شد ،اما دولت ایران با تحصیل بازار فروش و استخراج نفت نتوانست موفقیت کسب کند و این به دلیل محاصره نفتی ایران ازسوی کشورهای استعماری و حامیان امریکا و انگلیس بود مصدق در طول مدت زمامداری تلاشهای بسیاری را جهت استقلال ایران در استخراج و فروش نفت به انجام رسانید اما موفقیت چشم گیری حاصل نکرد و به دلیل حوادث امروز که پس از این روی داد و دراین جا مجال پرداختن به آن نمی باشد یکبار از نخست وزیری استعفا کرد، اما با حمایت قاطع مردم مجددا به نخست وزیری برگزیده شد و پس از آن حوادث امروز دیگری در کشور روی داد که مهمترین آن انحلال مجلس توسط دکتر مصدق بود. پس از انحلال مجلس توسط مصدق جدایی ها بین مصدق و کاشانی ایجاد شد و به دلیل بروز این اختلافات مصدق حمایت کاشانی را از دست داد و این زمانی بود که مردم نیز به دلیل عدم فعالیت های آیت الله کاشانی دیگر در صحنه حضور نیافتند و شرایط برای کودتای 28 مرداد فراهم شد و دولت امریکا با همراهی انگلستان طی کودتایی دولت مردمی مصدق را کنار گذاشت و دولت دست نشانده زاهدی را جایگزین آن کرد.تلاش مردم ایران هرچند می توانست پایان بهتری داشته باشد اما با همه این وجود به ملی شدن صنعت نفت خلاصه شد و پس از آن مجددا شرکت های امریکایی و انگلیسی عملا امور مربوط به نفت ایران را به عهده گرفتند.