عهدشکنی آمریکایی

روابط ایران و آمریکا طی سال 1395، به دو دوره «دولت اوباما» و «دولت ترامپ» قابل تقسیم است. برخلاف امید فراوان به بهبود روابط ایران و آمریکا در پی توافق برجام در زمستان 1394؛ حکومت آمریکا علی‌رغم محتوا و روح برجام، نسبت به رفع تحریم‌های بانکی ایران و رفع موانع سرمایه‌گذاری در ایران اقدام نکرد و علیرغم تمایل جان کری وزیر خارجه آمریکا؛ وزارت خزانه‌داری آمریکا به عنوان معمار تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران در دوره اوباما و کنگره، نسبت به رفع عملی تحریم‌های بانکی ایران ممانعت عملی ایجاد کردند. کنگره که مخالف جدی برجـام بوده و هست و خزانـه‌داری آمریکا، برای عادی‌سازی روابـط بانکی با ایران به بانک‌های اروپایی – ژاپنـی تضمین کافـی ندادند، در نتیجه هیـچ‌یک از بانک‌های اصلی جهان نظیر اچ‌اس‌بـی‌سـی (HSBC)، بی‌ان‌پی پاری‌باس (BNP Paribas) و میتسوبیشی که قبل از تحریم با ایران روابط بانکی داشتند، روابط بانکی با ایران را از سر نگرفتند. علی‌رغم فشار «دیوید کامرون» و «ترزا می»، نخست‌وزیران بریتانیا به بانک‌های بریتانیایی نظیر «بارکلی» و «رویال بانک اسکاتلند»، این بانک‌ها نیز به دلیل هراس از اعمال جریمه‌های سنگین از سوی آمریکا، از برقراری روابط بانکی با ایران اجتناب کردند. طی سال‌های اخیر هفت بانک اروپایی بابت نقض تحریم‌های ایران، مجموعا 15 میلیارد دلار توسط آمریکا جریمه شدند و به دلیل هراس از تکرار این قبیل جریمه‌ها، اکنون از برقراری مجدد روابط بانکی با ایران خودداری می‌کنند. بانک‌های «بی‌ان‌پی پاری‌باس» فرانسه، «اچ‌اس‌بی‌سی» انگلستان و «کامرز بانک» آلمان متحمل پرداخت بیشترین جریمه‌ها توسط آمریکا شدند.

حکومت آمریکا در دوره اوباما، ایران را به حمایت از تروریسم یعنی حمایت از ملت‌های مظلوم یمن و فلسطین و ایفای نقش منفی در خاورمیانه یعنی مخالفت با سلطه آمریکا در سوریه و عراق و مخالفت با رژیم جعلی اسرائیل متهم کرد و بر اساس این ادعاهای واهی از بازسازی روابط بانکی ایران با جهان جلوگیری کرد. طی سال 1395 آمریکا در پی آن بود که در موضوع بحران سوریه، ایران را به برکناری حکومت کنونی سوریه متقاعد کند تا مخالفان مسلح که هزاران نفر را قتل عام کرده‌اند و دشمن قسم خورده ایران و متحد رقیبان و دشمنان منطقه‌ای ایران نظیر عربستان و ترکیه هستند، قدرت را در دست بگیرند. در واقع دولت اوباما به دنبال اجرای «برجام 2» در حوزه خاورمیانه بود، اما وقتی آمریکا به تعهدات خود در «برجام 1» عمل نکرده بود؛ غیرممکن بود دولت ایران به «برجام 2» وارد شود. آمریکا در حالی که به اتفاق متحدان منطقه‌ای خود شامل عربستان، ترکیه، قطر و امارات، بیش از صـدهزار تروریست خارجی را در سوریه مورد حمایت مالی، نظامی، اطلاعاتی و سیاسی قرار داده؛ ایران را به دلیل حمایت از حکومت قانونی سوریه به ایفای نقش مخرب در این کشور متهم می‌کند.

واقعیت این است که حکومت آمریکا به دنبال «برجام 2، 3 و 4» است. هدف از «برجام 2»؛ محصور کردن ایران، داخل مرزها و حذف نقش منطقه‌ای ایران در مخالفت با هژمونی آمریکا در خاورمیانه است. «برجام 3» قصد دارد توان موشکی - دفاعی راهبردی ایران را تضعیف کند و هدف از «برجام4»؛ تبدیل ایران به متحد منطقه‌ای آمریکا، تحت لوای عادی‌سازی روابط دو کشور است. در نتیجه هدف «برجام 2» محصور کردن ایران، هدف «برجام3»؛ محدودسازی ایران و هدف «برجام 4»؛ منحرف کردن ایران از ماهیت انقلابی و استقلال‌طلبانـه است. برخی در ایران به اجرای «برجام 2 و 3» تمایل داشتند، اما با مخالفت شدید رهبری و سپاه پاسداران؛ «برجام 2 و 3» با آمریکا صورت نگرفت. مهم‌ترین قرارداد اقتصادی بین ایران و دولت اوباما در سال 1395؛ امضای قرارداد فروش هواپیماهای بوئینگ به ایران بود. روزنامه نیویورک‌تایمز گزارش داد: شرکت بوئینگ اعلام کرده است یک قرارداد 16.6 میلیارد دلاری برای فروش 800 فروند هواپیما به ایران‌ایر منعقد کرده است. مقامات شرکت بوئینگ نیز تائید کردند قرارداد فروش هواپیما به ایران هنوز با احتمالاتی مواجه است، زیرا عمیقا نگران مخالفت ترامپ و کنگره با این قرارداد هستند. طبق اعلام شرکت بوئینگ؛ براساس قرارداد این شرکت با ایران‌ایر، تحویل 800 فروند هواپیمای بوئینگ به ایران از سال 2018 آغاز خواهد شد. این هواپیماها شامل 50 فروند از مدل‌های جدید جت‌های 737 باریک‌پیکر، 15 فروند هواپیمای پهن‌پیکر 777 و 15 فروند هواپیمای جدید 777 ایکس است که تا سال 2020 برای ارائه خدمات آماده خواهند بود.

دوره دوم روابط ایران و آمریکا در سال 1395؛ با پایان یافتن دوره دولت اوباما و روی کارآمدن دولت ترامپ آغاز شد. دونالد ترامپ در تاریخ 9 نوامبر 2016، با کسب بیش از 270 رأی از مجمع برگزیدگان، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا شد. بسیاری از نظرسنجی‌ها، پیروزی ترامپ را در شمار بزرگ‌ترین نتایج خلاف انتظار در تاریخ خواندند. ترامپ در ژانویه2017 رسما قدرت را از اوباما تحویل گرفت و در کاخ سفید مستقر شد. ترامپ مخالف برجام و خواهان فشار مضاعف بر ایران است. ترکیب دولت ترامپ بیانگر آن است که نیروهای مخالف ایران قوی‌ترند. ترامپ «رکس تیلرسون» مدیر عامل شرکت نفتی «اکسون» را به عنوان وزیر خارجه آمریکا منصوب کرد. تیلرسون گفته است: توافق هسته‌ای با ایران باید مورد بررسی قرار گیرد و میزان پایبندی ایران به آن سنجیده شود. او معتقد است: این توافق باید ایران را به توقف غنی‌سازی و خروج مواد غنی‌شده ملزم می‌کرد. وی در جلسه تائید صلاحیت خود در کمیته امور خارجی سنا تأکید کرد: از ابزار تحریم حمایت می‌کند.

«جیمز متیس» وزیر دفاع ترامپ، رویکرد بشدت ضـد ایرانی دارد و بارها خواستار مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران شده است. او طی یک سخنرانی گفته است: آمریکا با سه تهدید جدی رو‌به‌روست: «ایران، ایران و ایران». محدودیت‌های ویزایی ترامپ علیه ایران؛ نخستین گام سیاسی او علیه ایران بود. این تحریم نشان داد که آمریکا نه تنها دشمن حکومت ایران، بلکه دشمن ملت ایران نیز هست. اولین گام اقتصادی ترامپ علیه ایران؛ تحریم جدید علیه ایران با افزودن 13 فرد و 12 نهاد به فهرست سیاه این کشور بود. کاخ سفید به دنبال اعمال یک دور دیگر از تحریم‌های جدید علیه ایران به بهانه برنامه موشکی ایران است.

به نظر می‌رسد کاهش تنش و بهبود روابط ایران و آمریکا؛ به دلیل سیاست‌های ترامپ در دوره ریاست جمهوری او از دست رفته است. ترامپ تحت‌تأثیر تندروهای کنگره و لابی عربستان و اسرائیل؛ به دنبال اعمال فشارهای مضاعف اقتصادی - سیاسی بر ایران در حوزه مسائل سوریه، یمن، فلسطین و برنامه دفاعی ایران است و دو گزینه «جنگ محدود» و «تحریم‌های اقتصادی» را تحت بررسی دارد. تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران بسیار محتمل به نظر می‌رسد، اما لغو یکجانیه برجام از سوی دولت ترامپ – علی‌رغم شعارهای تبلیغاتی او در کارزار انتخابات ریاست جمهوری - بعید است، زیرا برجام تنها حاصل مذاکرات ایران و آمریکا نیست که واشنگتن بتواند به تنهایی در رابطه با آینده آن تصمیم بگیرد. اروپا، چین و روسیه مخالف لغو یا بازبینی برجام هستند. ترامپ طی ماه‌های گذشته در مذاکراتی با نتانیاهو، سلمان پادشاه عربستان و اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه تلاش کرد یک گروه منطقه‌ای قوی، همدل و همراه علیه ایران تأسیس کند و از نزدیک شدن ترکیه به مواضع ایران و روسیه در سوریه جلوگیری نماید.

دکتر سیدسلمان صفوی - مرکز بین‌المللی مطالعات صلح لندن