مجلسین ایران در عصر مشروطه و پهلوی

در دوران‌ آغازین مجلس، به احترام فرمان مشروطیت مظفرالدین‌شاه به مجلس شورای ملی ایران «دارالظفر» نیز می‌گفتند.

از صدور فرمان مشروطیت در سال 1285 خورشیدی تا انقلاب اسلامی 1357 کلاً 24 دوره مجلس شورای ملی تشکیل شد که البته در میان برخی از این دوره‌ها ایام فترت پیش می‌آمد و کشور بدون مجلس می‌ماند.

مجلس سِنا

مجلس سِنا بر اساس قانون اساسی مشروطیت ایران، یکی از دو مجلس قانون‌گذاری ایران بود. مجلس سِنا از آغاز مشروطیت تا سال 1328 هجری شمسی تشکیل نگردید، اما از آن سال به‌بعد در هفت دوره منعقد شد. به موجب قانون اساسی مورخ 1324هـ. ق حکومت ایران علاوه بر مجلس شورای ملی باید داری مجلس دیگری به نام « مجلس سنا» باشد ولی به علت بعضی از مخالفتها تا پایان سلطنت رضاشاه پهلوی درباره این شاخه قوه مقننه تصمیمی اتخاذ نگردید. پس از شهریور 1320 با اشغال ایران توسط متفقین و تبعید رضاشاه و سست شدن پایه‌های سلطت پهلوی، مقالاتی در مطبوعات نوشته می‌شد و از دولتهای وقت تقاضای تشکیل این مجلس می‌شد و محمدرضا پهلوی نیز نسبت به تأسیس آن علاقه‌مند بود، تا اینکه در روز 19 اردیبهشت 1327ش دولت حکیمی لایحه تشکیل مجلس سنا را تقدیم داشت که با اعتراضات زیادی از سوی برخی از نمایندگان مجلس شورا روبه‌رو شد ولی بالاخره با تلاش عده‌ای از دولتمردان اساسنامه آن تدوین و به تصویب مجلس شورا و صحه شاه رسید. تشکیل مجلس و اختیارات آن طبق اصول 43، 44، 45 و 46 متمم قانون اساسی پیش‌بینی شده بود که شرح آن در این مجمل نمی‌گنجد و تنها به برخی از آنان اشاره خواهد شد. به موجب اصل 43 قانون اساسی تعداد نمایندگان مجلس سنا شصت نفر بوده که سی نفر از طرف مردم (پانزده نفر از تهران و پانزده نفر از شهرستان) و نیمی دیگر از سوی شاه (پانزده نفر از تهران و پانزده نفر از شهرستان) انتخاب می‌شدند که گروه اول سناتورهای انتخابی و دسته دوم به سناتورهای انتصابی معروف بودند. انتخابات مجلس سنا در هر دوره قانون‌گذاری هم‌زمان با انتخابات مجلس شورای ملی شروع و اخذ رأی در یک روز انجام می‌شد.

سناتورها باید شرایط خاصی را برای عضویت در مجلس سنا داشته باشند که به صورت اختصار بیان می‌شود: این اشخاص از بین نخست‌وزیران، وزرا، معاونین، استانداران، امرای بازنشسته ارتش، استادان دانشگاه و قضات با داشتن 15 تا 20 سال سابقه و اشخاصی که حداقل 3 دوره نمایندگی مجلس شورا را داشتند انتخاب می‌شدند. در حقیقت مجلس سنا به «مجلس شیوخ» معروف بود زیرا هر فردی که واجد شرایط مذکور نبود نمی‌توانست به مجلس سنا راه یابد و گفته می‌شود گه گاهی هم برای اینکه اشخاص موردنظر واجد شرایط سناتوری شوند به طور موقت احکامی صادر می‌شد.

دوران قانون گذاری

مجلس سنا کلاً هفت دوره قانون‌گذاری داشته‌است:

اولین دوره مجلس سنا: هم‌زمان با شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی در 20 بهمن 1328 در تالار مجلس شورا گشایش یافت. اما در سال 1331 هنگام مبارزات ملی شدن صنعت نفت و قطع روابط سیاسی با انگلیس و همچنین مخالفت مجلس سنا نسبت به انتخاب مجدد مصدق به نخست‌وزیری و سیاست وی در زمینه نفت، دکتر محمد مصدق درصدد انحلال مجلس سنا برآمد. از ورود سناتورها به عمارت مجلس شورای ملی در بهارستان جلوگیری شد به طوری که سناتورها جلسه خود را در منزل نظام‌السلطنه مافی تشکیل دادند. بدین ترتیب مجلس سنا تعطیل و پس از کودتای 28 مرداد 1332 دوباره تشکیل شد.

دوره‌ها / رئیسان مجلس شورای ملی ایران

دوره اول - دوره سوم دوره اول: مرتضی‌قلی‌خان هدایت (1285) • حاج‌میرزا محمودخان (1286) • میرزا اسماعیل‌خان (1287) دوره دوم: صادق‌خان مستشارالدوله (1288) • میرزا اسماعیل‌خان (1289) • محمدعلی‌خان ذکاء‌الملک و دوره سوم: حسین پیرنیا (1293)

دوره چهارم - دوره نهم دوره چهارم: حسین پیرنیا (1300) ،دوره پنجم: حسین پیرنیا (1302) • میرزا حسن‌خان مستوفی (1304) •دوره ششم: سیدمحمد تدین (1305) • حسین پیرنیا (1306)•دوره هفتم: حسین دادگر (1307) •دوره هشتم: حسین دادگر (1309)•دوره نهم: حسین دادگر (1311)

دوره دهم - دوره شانزدهم دوره دهم: میرزا حسن‌خان اسفندیاری (1314) •دوره یازدهم: میرزا حسن‌خان اسفندیاری (1316) •دوره دوازدهم: میرزا حسن‌خان اسفندیاری (1318) • دوره سیزدهم: میرزا حسن‌خان اسفندیاری (1320) •دوره چهاردهم: سیدمحمدصادق طباطبایی (1322) • دوره پانزدهم: رضا حکمت (1326) •دوره شانزدهم: رضا حکمت (1328)

دوره هفدهم - دوره بیستم دوره هفدهم: حسن امامی (1331)• سیدابوالقاسم کاشانی (1332)• عبدالله معظمی •دوره هجدهم: رضا حکمت (1332)•دوره نوزدهم: رضا حکمت (1335) دوره بیستم: رضا حکمت (1339)

دوره بیست و یکم - آخرین دوره دوره بیست و یکم: عبدالله ریاضی (1342) •دوره بیست و دوم: عبدالله ریاضی (1346) •دوره بیست و سوم: عبدالله ریاضی (1350) •دوره بیست و چهارم: عبدالله ریاضی (1354) • جواد سعید (1357)