تاج محل ، اصالت معماری ایران

: در سال 1631 میلادی ، پنجمین پادشاه گورکانی هندوستان یعنی شاه جهان ، همراه همسر زیبا و محبوب ایرانی تبارش ، ملکه ممتاز محل به شهر آگرا واقع در 200 کیلومتری جنوب دهلی نو در منطقه اوتارپرداش در هند شمالی رسیدند.

کد خبر: ۱۲۰۹۸۸

ملکه هنگام به دنیا آوردن آخرین فرزندش ، در 39 سالگی (هفتم ژوئن 1631 میلادی مصادف با 1040 هجری قمری) هنگام وضع حمل پانزدهمین فرزند خود از دنیا رفت. شاه جهان به واسطه علاقه شدیدی که به ممتاز محل داشت پس از فوت ملکه ، برای آن که خاطره وی هیچ گاه از یاد عشاق و جهانیان نرود ، تصمیم به ساختن بنایی عظیم به عنوان آرامگاه بر مزار این زوجه بی همتا در محل یکی از باغهای زیبای شهر در کنار رودخانه آگرا گرفت.
ساخت این اثر در سال 1631 میلادی آغاز شد که کاری از هنرمندان ایرانی آن زمان است. ساخت این عمارت تا سال 1654 میلادی (1049 تا 1065 هجری قمری) به طول کشید. برای ساخت این اثر بیش از 10 هزار ایرانی و هندی مشغول به کار بودند و یک هزار فیل نیز مصالح مورد نیاز را به منطقه حمل می کردند. این بنا که امروزه به سمبل عشق معروف است ، به دستور شاه جهان برای نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل همسر دومش بر پا شد.
امپراتور جایگاهی را که قرار بود آرامگاه ممتاز محل باشد کنار رود جمنا برگزید. وی قصد داشت برای خویش نیز آرامگاهی مشابه همین بنا ، در کرانه دیگر رود و مقابل آن بسازد و این دو عمارت را به وسیله یک پل به یکدیگر مرتبط سازد تا نشانه ای باشد از پیوند عاشقانه شاه و ملکه و گذر رود نیز نمادی بر جاری بودن عشق سرمدی این دو به یکدیگر. قرار این بود که برخلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید بود ، آرامگاه شاه جهان از مرمر سیاه پوشیده باشد. اما دست سرنوشت این گونه رقم زد که آرامگاه با شکوه سیاه هیبت ، هرگز بر پا نشود و اورنگ زیب فرزند شاه جهان با برکناری پدرش و قتل برادرش شاهزاده دارا ، امپراتوری هند را از آن خود کند.
او شاه جهان را محبوس کرد که بعدها جهان با خودسوزی برای همیشه کنار ممتاز محل آرام گرفت. زمانی که ممتاز محل دارفانی را وداع گفت ، امپراتور داغدار نقشه کشان ، معماران و استادان معماری را از سراسر جهان بویژه ایران گرد آورد تا بنایی را طراحی کنند که آخرین دستاورد معماری عصر خویش باشد. در آرامگاه تاج محل نمادهایی از معماری ایران و هند و ترکیه را می توان یافت که به طور مناسب و متناسب با یکدیگر تلفیق یافته است.
اساسی ترین تاکید معماری این مزار باغ تناسبات هندسی آن است که با مشاهده و سیر و غور در آن ، معماری تاج محل را می توان موسیقی ساکن و منجمد نامید. یک نوع رقص مذهبی در باطن این بنای عظیم و مهیب همواره در حال دست افشانی است ، رقصی ساکن اما مرموز و پر مغناطیس که بسان کهربا ، عاشق پیشگان دنیا را به سوی خویش می کشاند. این سازه دارای تاثیراتی از جنس و سبک معماری آرامگاه همایون است. او که دومین پادشاه گورکانی هندوستان بود ، به ایران تبعید شد. وی به کمک سلاطین ایران در بازگشت به هند برای بازپس گیری حکومت ، همراه خود بسیاری از هنرمندان ایرانی را آورد و بنا بر همین منبع ، شگفت انگیز نیست که تاج محل همراه با سبک معماری هندی و میراث هندو ، از الگوهای ایرانی و اسلامی نیز بهره گرفته باشد.

شاهکار جهانی ایرانیان
تاج محل که یکی از شاهکارهای جهان است ، به دست معماران ایرانی ساخته شد. گفته می شود این بنای باشکوه توسط معمار مشهور ایران استاد عیسی طراحی و بنا شده ، اما نام هنرمند معمار ایرانی استاد احمد لاهوری نیز در بسیاری از منابع به ثبت رسیده است.
شاید بندرت بتوان هنری را یافت که به اندازه معماری با زندگی مردم پیوند داشته باشد ، این هنر نمایشگر فضای زیست آدمی است.

هشت بهشت

این اثر تاریخی 5 قسمت مختلف دارد که شامل دروازه اصلی ، باغ ، مسجد ، محل استراحت و گنبد اصلی تاج محل است. به سبب نوع سنگ مرمر به کار رفته در اثر این بنا، طلوع خورشید و مهتاب دارای انعکاس نورهای مختلف است. سنگفرش ورودی این بنای زیبا با ماسه سنگ قرمز فرش شده است که با ورود از دروازه ورودی آن وارد باغی زیبا می شویم که جویهای زیبایی از میان درختان سرو به شکل دلربایی عبور می کند.
در قسمت پایانی این جریان آب روح انگیز «تاج محل» بر روی یک تراس مرمری ایستاده است. این شاهکار هنر معماری گنبددار ، که به شکل مربع است در هر ضلع تراس آن یک مناره باریک گنبد زیبای آن را احاطه کرده است. مقبره امپراتور و همسرش یک تالار هشت ضلعی گنبددار است که دیوارهای آن به شکل بسیار زیبایی با سنگهای مرمر تزیین شده که هنرمندانه حکاکی شده اند ، بنای آرامگاه بر روی دو صفه روی هم قرار گرفته است.
ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت نام نوعی طرح معماری است که براساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می کند. در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار ، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است. بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته ، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که میهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است بجز آن که محراب ندارد و روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است

این هنر پیوندی استوار و رابطه ای ناگسستنی با فرهنگ جامعه و الگوهای رفتاری دارد و به همین سبب سبک معماری هر دوره انعکاسی از فرهنگ و هنر آن دوره محسوب می شود. گورکانیان خاندانی مغول و مسلمان بودند که بیش از دو قرن با اقتدار بر هند حکومت کردند. آنان به فرهنگ و هنر ایرانی علاقه مند بودند و فارسی ، زبان رسمی و دیوانی دربار آنان بود.
در ایران قدیم ، ساختن مزار باغ یکی از شیوه های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود و بویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می توان در برخی زمینه ها وارث تیموریان دانست ، توجه وافری به ساختن مزار برای بزرگان مبذول شد. درواقع ، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان از سوی مسلمین و ایرانی ها به هند راه یافته است ؛ زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند ، بسیاری از هندی ها اجساد مردگان را می سوزاندند و شیوه ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند.
در این دوران ، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آنها به شمار می آید. تاج محل تماما از سنگ مرمر بر روی شنهای سفید بنا شده و دارای معماری 3 دوره مختلف ایرانی ، آسیای مرکزی و اسلامی است.
اگر از نزدیک به دیوارهای این اثر نگاه شود ، مزین به نوشته هایی از قرآن است.

معماری داخلی
در بالای عمارت تاج محل ، گنبد امرودی شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی ، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی ، سنت و شیوه ای است که آن را در مقبره امیراسماعیل سامانی در بخارا می توان ملاحظه کرد.
بنابراین ، خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست. چهار منار در چهار گوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهار گوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و بویژه در تاج محل ، آنها را به صورت مستقل از ساختمان ، در چهار گوشه صفه ساختند.
وجود چهار منار در گوشه های صفه موجب شکل گیری فضایی جذاب و چند حجمی شده که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه ای یافته است ، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی بی نظیر و مجلل آن ، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند. در جلوی عمارت آرامگاه ، باغی مربع شکل ساخته شده است.
مربع یکی از شکلهای کامل و بویژه یکی از شکلهای مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهار باغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است ، ساخته شده است. در نزدیکی باغهای تاج محل بنای مغولی ارزشمندی به نام قلعه قرمز آگرا واقع شده است که قدمت آن به قرن شانزدهم می رسد. این قلعه مستحکم از سنگ ماسه سرخ رنگ ، با دیوارهای بلند ، شهر سلطنتی حاکمان مغول را احاطه کرده است.
این منطقه شامل تعداد زیادی کاخ افسانه ای ، از جمله کاخ جهانگیر و خاص محل است که توسط شاه جهان ساخته شده است. از جمله بناهایی که در هند شبیه معماری تاج محل است و یا از بناهای ایرانی الهام گرفته است می توان به آرامگاه همایون (متوفا 964 ه ق) اشاره کرد که ساخت آن به همسر او (متوفا 1013 ه ق) نسبت داده شده است . گفته می شود معماری گنبد سلطانیه که مورد بازدید همایون شاه و همسرش قرار گرفته بود در معماری هشت بهشت آرامگاه همایون بی تاثیر نبوده است.
طراحی و معماری این بنا را میرک میر غیاث الدین ایرانی برعهده داشته است. اورنگ زیب نیز مانند پدرش آرامگاهی برای همسرش ربیعه دورانی در اورنگ آباد ( 1071 ه ق) ساخت که برخی از خصوصیات آن از تاج محل اقتباس شده است. معمار آن نیز عطاء الله فرزند استاد احمد ایرانی ، معمار دوره شاه جهان بوده است.

دیدار شبانه پس از 20 سال
گفته می شود پس از 20 سال عمارت تاریخی تاج محل برای بازدید شبانه گردشگران بازگشایی شده است. کشور هند پس از بررسی موقعیت امنیتی این محل و همچنین آموزش تخصصی عده ای از مراقبین برای اعاده و گسترش امنیت در این اثر و همچنین کنترل علاقه مندان بازدیدکننده ، اجازه داده است در شبهایی که قرص کامل ماه در آسمان ظاهر می شود ، علاقه مندان این اثر بتوانند وارد تاج محل شوند و زیبایی وصف ناپذیر بنا را در طول شب مشاهده کنند.
براساس بخشنامه دادگاه عالی هند ، در این شبها، تنها چهارصد گردشگر اجازه حضور خواهند داشت تا ماموران بتوانند براحتی منطقه را کنترل کنند. مدیر گردشگری هند با ابراز خرسندی از این تصمیم گفته است: تاج محل قلب تپنده هند است. با اجرای بازدید شبانه از این بنا فرصتی جهانی برای همگان ایجاد می شود ، تا بتوانند این اثر زیبا و منحصر به فرد را در شب تماشا کنند.