چهلستون کوچکی در صحن حضرت شاهچراغ

کهن ترین بنای شیراز ، مسجد جامع عتیق شیراز است که اینک جزو مجموعه بارگاه حضرت احمدبن موسی (شاهچراغ) (ع) و در شرق آن واقع شده و از رواق شرقی صحن حضرت شاهچراغ

کد خبر: ۲۹۷۰۴

(ع) راهی به سوی این مسجد وجود دارد.
این مسجد در طول تاریخ به نامهای جامع عتیق ، مسجد جمعه ، مسجد جامع و مسجد آدینه نامیده شده است . در کتیبه سردر شمالی آن نیز خانه عتیق ذکر شده ، اما امروزه متداول ترین نام آن مسجد جامع عتیق شیراز است . نام اصلی این مسجد به گونه ای که در نوشته های مورخانی مانند مقدسی و ابن بلخی آمده ، مسجد جامع ، مسجد آدینه و مسجد جمعه بوده و چون در زمان اتابک در حدود سال 590ه ق مسجدی در شیراز ساخته می شود که به مسجد نو یا مسجد سعد اتابک مشهور می گردد، از آن زمان به بعد این مسجد را در آثار نوشتاری به نام جامع عتیق و یا مسجد نامگذاری کرده اند. در اکثر کتابهای تاریخ ، نام سازنده مسجد را عمرو بن لیث صفاری ، نوشته اند و ذکر کرده اند که دلیل ساخت مسجد، پیروزی عمرو بن لیث بر خلیفه بغداد بوده است . این مسجد در سال 281 ه ق ساخته شده است . مسجد جامع عتیق که در نوع خود بی نظیر است ، دارای صحن حیاط به ابعاد 55 در 75 متر ، شبستان چهلستون به ابعاد 32 در 45متر، شبستان باریک یا میانی با ابعاد 17 در 30متر و شبستان بزرگ با ابعاد 35 در45 متر است . این مسجد با ابعاد یاد شده ازجمله وسیع ترین مساجد زمان خود به شمار می آمده است . در شبستان میانی مسجد منبر 14پله چوبی با نام منبر مرتضی علی (ع) قرار گرفته است . از سال ساخت مسجد جامع عتیق شیراز ، عموما ساختمان های شیراز در اثر زلزله ، بی دقتی ، تخریب در اثر جنگها و غیره ، تغییرات زیادی در آنها به وجود آمده است . در مسجد جامع عتیق نیز به همین سبب تغییراتی ایجاد شده ؛ به گونه ای که در حال حاضر بغیر از ساختمان وسطی آن یعنی خدایخانه ، بقیه در دوره صفویه و قاجاریه ساخته شده اند. قدیمی ترین تعمیر ثبت شده بر سرای کتیبه های مسجد مربوط به سال 973ه ق است . در حال حاضر شبستان جنوبی مسجد از آثار قدیمی است که پایه ها و طاقهای سنگی آن نشان می دهد که این قسمت از کهن ترین آثار موجود در مسجد و احتمالا مربوط به زمان ساخت یعنی دوره عمر و بن لیث است . یکی دیگر از کهن ترین قسمتهای مسجد که با اهمیت ترین آنها نیز هست ، خدایخانه است . این بنا تقریبا در وسط حیاط مسجد جامع عتیق شیراز و نزدیک به رواق جنوبی قرار گرفته است . خدایخانه یک ساختمان مکعب شکل است که در قدیم یک متر از کف حیاط مسجد بالاتر بوده است ، اما به دلیل تعمیرات ، کف حیاط امروزه 45سانتی متر بالاتر قرار گرفته است . اندازه این ساختمان 10 در 12متر است و دور تا دور ساختمان آن ، ایوانی به پهنای 2 تا 3متر و اتاقی هم در اندازه 6 در 8متر در وسط آن قرار دارد تا اشخاص در تابستان از آفتاب سوزان در امان باشند. در شرق و غرب این اتاق ، دو سنگ مشبک کار گذاشته شده و حکم پنجره نور را دارد و دو در، در شمال و جنوب این اتاق وجود دارد که در شمالی خاتم کاری بوده که اینک به صورت رنگ سبز است . چهار مناره یا برج در چهار گوشه ساختمان خدایخانه قرار دارد که از سنگهای مکعب با ملات گچ ساخته شده و در بین این قطعات سنگ ، گاه سنگهای سیاه و تیره دیده می شود. نمای تمامی ساختمان خدایخانه هم از سنگ است . روی سنگ های از راه پایین ساختمان خدایخانه ، نقش و نگار حجاری شده که بیشتر طرح اسلیمی و گل و نبات است . سقف ایوان های شمالی و جنوبی ، بر روی دو ستون سنگی و سقف ایوان های شرقی و غربی بر روی چهار ستون سنگی ، دو به دو قرار گرفته و سر ستون ها مقرنس کاری شده است . بر فراز هر یک از دو ستون جفتی قطعه سنگی قرار داده اند که تو خالی است و روی آنها با نقوش اسلیمی و گل و نبات حجاری کرده اند. این سنگ ها به شکل محراب کوچکی در آمده و بدین صورت در هر سمت خدایخانه سه طاقنمای سنگی به وجود آمده است . در قسمت بیرونی بالای ساختمان خدایخانه ، کتیبه ای را با قلم بسیار درشت و خط ثلث عالی بر روی سنگهای یک پارچه به پهنای یک متر نوشته و اطراف کتیبه را به گونه ای نقر کرده اند که خطوط، برجسته شده است و سپس لابه لای خطوط را با کاشی های آبی معرق پر کرده اند. این کتیبه به خط یحیی الجمالی الصوفی ، خوشنویس معروف زمان شاه شیخ اینجو (سازنده خدایخانه) و به تاریخ 752 ه ق است . علاوه بر این کتیبه ، تعداد 12کتیبه دیگر به خط همین خوشنویس در ایوان های خدایخانه از آیات قرآن مجید نوشته شده است . این بنای مکعب شکل به نامهای خدایخانه ، خداخانه ، دارالمصحف ، دارالمصاحف ، بیت المصحف و مقصوره نامیده شده است . نامهای یاد شده بیانگر آن است که اتاق خدایخانه ویژه نگهداری قرآن ها از آغاز ساخت این بنا بوده است . در حال حاضر این بنا تنها ساختمان بازمانده از صفاریان در ایران و جهان است .