برج طغرل یا کبوتر‌خانه

در جنوبی ترین نقطه پایتخت شهری وجود دارد که بیشتر آن را با حرم شاه عبدالعظیم(ع) می‌شناسیم و قدمتی تاریخی دارد، چنانکه بناهایی با پیشینه بیش از هشت قرن را در دل خود جای داده که از چشمان ما دور مانده‌اند. صحبت از شهر ری است با برج طغرل ؛ برجی با ارتفاع 22.5 متر، بدون سقف که در میانه باغی مصفا قرار گرفته و در سال 1310 با شماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.

اگر بخواهم آدرسی سر راست‌تر بدهم باید بگویم برج طغرل در شرق ابن‌بابویه در شهر‌ری قرار دارد. در افکار عمومی این برج را به یکی از پادشاهان سلجوقی منسوب می‌دانند، اما عده‌ای نیز معتقدند این برج ربطی به طغرل‌‌های چندگانه سلجوقی ندارد، بلکه محل دفن یک عارف است؛ عارفی که در زمان خود از معتبر‌ترین عرفای ایران شناخته می‌شد.

البته نامگذاری برج طغرل حکایت خود را دارد؛ چراکه این برج، در دوره‌ای برج یزید هم نامیده می‌شد. این عنوان در اسناد و مدارک موجود است، در حالی که می‌دانیم در ری دو برج مهم وجود دارد. برج سنگی فخرالدوله از پادشاه دیلمیان و دیگری برج آجری که در مقابل کوه تبرک همچون دم شیر برافراشته بوده است. این برج دوم، موقعیت برج طغرل را در مقابل کوه تبرک نشان می‌دهد. نام برج یزید در اسناد برای برج طغرل دیده می‌شد تا زمانی که ناصرالدین‌‌شاه در یکی از سفرهایش در یک توتستان در نزدیکی همین برج توقف کرد، وقتی فهمید نام این برج، یزید است، به اعتمادالسلطنه فرمان داد در شأن حکومت ایران نیست که یزید در آن دارای برجی باشد و باید در مورد آن تحقیق کنید و نام آن را تغییر دهید.

مطالعات و تحقیقاتی که اعتماد السلطنه در آن مدت کوتاه به عمل آورد، او را بیشتر متوجه حضور طغرل اول و سوم، پادشاهان سلجوقی کرد. البته در مورد طغرل سوم باید گفت حدس غلطی است، چرا که طغرل سوم در یکی از جنگ‌‌های منطقه جنوبی ری، توسط سلطان محمد خوارزمشاه کشته شد و یارانش او را شبانه در نزدیکی امامزاده صالح، در کنار چناری که چند سال پیش بقایای آن کنده شد، دفن کردند. اما طغرل اول پادشاه سلجوقی، از چنان اهمیتی برخوردار بود که به پایتخت فرا خوانده و بر اساس اسناد قدیمی در ری دفن شد.

به هر شکل نام طغرل از این زمان به این برج داده شد و از دوران ناصری به این طرف، نام برج یزید از روی آن برداشته و دوباره به نام برج طغرل خوانده شد. با این اوصاف برج طغرل را نمی‌توان آرامگاه یک شاهنشاه دانست، بلکه آرامگاه یکی از دراویش تاریخی ایران است. شاید ایجاد گورستان ابن بابویه فعلی نیز به همین دلیل بوده است.

پلان برج، آرامگاهی از درون مدور و از بیرون دارای ۲۲ ترک داخل است که علاوه بر استحکام به زیبایی بنا نیز افزوده است. در نگاهی عمیق‌تر می‌توان دید این برج شبیه عقربه‌های ساعت است که تابش آفتاب روی کنگره‌های آن زمان را مشخص می‌کند

ساعت آفتابی

یکی از مهم‌ترین استفاده‌ها از برج‌ها در گذشته به عنوان راهنمایی برای رهگذران و مسافران و بازرگانان بود تا با دیدن آتش ‌ و باروی برج، راه را در شب و تاریکی پیدا کنند. برج طغرل نیز در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و مسیریاب مسافرانی بوده ‌است که از خراسان به ری می‌آمدند. البته برج طغرل تنها یک برج دید‌بانی نبوده، بلکه ویژگی جالب توجهی دارد که سبب شده مردم منطقه ساعت‌های خود را با آن تنظیم کنند.

قاسم قنبری یکی از دوستداران میراث فرهنگی است که دلسوزانه حدود 15 سال است مسئولیت نگهداری از برج طغرل را به عهده گرفته‌است. او در توضیح معماری بنا و ویژگی خاصی که دارد می‌گوید: ترک‌های دور تا دور برج به شکلی ایجاد و طراحی شده که از زمان طلوع آفتاب که طبیعتا شرق بنا را شامل می‌شود یکی از کنگره‌ها آهسته آهسته روشن می‌شود و آفتاب به درون آن می‌تابد. پس از گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف کنگره روشن می‌شود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به طور کامل روشن می‌شود. به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو کنگره و با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می‌گردد، تا این‌که لحظه‌ای فرا می‌رسد که خورشید روی نصف‌النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می‌گیرد. در این هنگام خورشید دقیقا بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد، زیرا در‌های برج کاملا شمالی جنوبی بوده و روی نصف‌النهار واقع است.

مرمتی از جنس مرمر

آن‌طور که در منابع و کتاب‌ها آمده است، برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان سی‌وپنجمین سال پادشاهی ناصرالدین‌شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین‌السلطان و توسط ابوالحسن‌خان معمارباشی انجام گرفت و لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب شد. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد، ولی ظرافت کاری‌های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی آن را از بین برد. اوایل دهه 70 نیز این بنا مورد توجه و بازسازی قرار گرفت و به‌طور جدی در نیمه سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید.

شکافی که میان آجرهای ورودی به وجود آمده و ریخته‌شدن بخشی از دیواره گرفته تا کبوترهایی که در کنگره‌های داخلی برج، لانه درست کرده‌اند و فضله‌هایی که فضای داخلی و دیوار برج طغرل را پوشانده‌ و شرایط آن را نامناسب کرده است.

قنبری می‌گوید: مسئول میراث فرهنگی استان تهران قول‌هایی برای مرمت بنا داده بود. از اختصاص ۱۵ میلیون تومان به برج طغرل گرفته تا پرداخت آن در دی سال گذشته. اما تاکنون هیچ‌یک از این وعده‌ها محقق نشده‌است.

محقق نشدن این وعده‌ها سبب شده قنبری، آستین‌ها را بالا زند و در صدد مرمت سطحی بخشی از بنا برآید تا مانع ریزش بیشتر آن شود. باران و تگرگی که اوایل فروردین تهران را غافلگیر کرد نیز به تخریب سرعت بیشتری داده همچنین گردشگردان نوروزی نیز با توجه به ازدحام، بدون مراعات از بخش‌های در معرض خطر بنا دیدن کردند و سبب تخریب بخش دیگری از آن شدند.

کبوترهای برج

با وجود این، این دوستدار میراث فرهنگی،‌کبوترها را مهمانانی می‌داند که سال‌هاست در برج زندگی می‌کنند. مهمانانی که مهر آنها به برج طغرل شاید بیش از برخی مسئولان است.

او می‌گوید: فضله کبوترها را تمیز می‌کنم و همچنان امیدوار هستم وعده‌ها محقق شود. مسئولان میراث فرهنگی به من قول داده‌اند بودجه را تا اردیبهشت امسال به برج طغرل اختصاص دهند. آنها بارها برای گرفتن عکس و فیلمبرداری به اینجا آمده‌اند، اما تاکنون هیچ تاثیری ندیده‌ایم. امیدوارم وعده‌ها در سال ۹۴ محقق شود. تا آن زمان صبوری می‌کنیم.

مقبره محیط طباطبایی

برج طغرل مهمان دیگری نیز دارد. مقبره سیدمحمد محیط‌طباطبایی نیز در محوطه این بنا قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۱ به پاس خدمات علمی و فرهنگی محیط‌طباطبایی که از مشاهیر فرهنگ و ادب معاصر ایران به شمار می‌رود، پیکر او در شمال مجموعه تاریخی برج طغرل به خاک سپرده شد. او مطالعات و تحقیقات مفصلی راجع به این اثر تاریخی و شخصیت مدفون در آن که به اعتقاد او ابراهیم الخواص نام دارد، انجام داد. در حال حاضر نیز در این مکان تاریخی که با هزاران سوال بی‌پاسخ روزگار می‌گذراند، آرام گرفته‌ است.

معصومه دیودار‌ /‌ جام‌جم