توجه به کیفیت در تولیدات داخلی چقدر است؟

اولی کالایی خارجی است که به دل مشتری می‌نشیند و از کیلومترها آن‌طرف‌تر از دل قاره‌ای دیگر، ذائقه مردم را می‌خواند و دومی کالایی داخلی است که همیشه جای، اما و اگر دارد و اغلب گزینه آخر است.

همین است که هنوز دل خیلی از ما با کالاهای خارجی است، خارج هم نه حتما کشوری مشخص، بلکه هر کجا غیر از کشور خودمان.

این وضع متاثر‌کننده است، اما حقیقت دارد. خیلی از ما حتی پیش از ورود به بازار، انتخابمان را می‌کنیم و وقتی پا به بازار می‌گذاریم سریع به سراغ انتخاب ذهنی‌مان می‌رویم و بی‌اعتنا به کالاهای وطنی، جنس مورد نظر را می‌خریم؛ بی‌اعتنا به این علت که چه درست و چه غلط، مطمئن شده‌ایم جنس داخلی حتما بی‌کیفیت و پول هدر ده است.

این قاعده البته شامل حال همه اجناس نمی‌شود و استثناهای قابل شمارش این قاعده زیادند، ولی با این حال تجربه سال‌ها خرید و رویارو‌ شدن با اجناسی که مهر استاندارد داشت ولی کیفیت لازم را نداشت به مشتری‌های ما آموخته است ​جنس داخلی را باید با احتیاط وارد زندگی کرد.

کیفیت اتفاقی نیست

کشوری مثل چین که بازارهای دنیا را با کالاهای ریز و درشتش قبضه کرده یا آلمان که می‌گویند اجناس تولیدی‌اش مرگ ندارد یا ژاپن که مردم جهان، چشم بسته کالاهایش را می‌خرند در اثر یک اتفاق به این مرحله نرسیده‌اند.

حتی کالاهای خوب ایرانی هم یک حادثه زبان‌زدشان نکرده، بلکه تولیدکنندگان آن برای برتر بودن، وقت گذاشته، برنامه نوشته، سرمایه وسط گذاشته، پای کار ایستاده اند تا برندی معروف و قابل اطمینان شود.

اما همه کالای ساخت داخل اینچنین نیستند. برخی از آنها شمایل یک کالای مصرفی مقبول را دارند، اما باطنشان یکبار مصرف است، اجناسی که مایه هدررفت پول مشتری و عاملی برای عمیق‌ شدن بی‌اعتمادی به محصولات داخلی، یعنی اتفاقی که دست‌کم با شعارهای ما برای تولید کالاهای مرغوب و قابل رقابت فاصله معنا‌داری دارد.

چندی پیش نتایج تحقیقی در کشور منتشر شد که انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران بانی آن بود و گفته می‌شد تحقیقی است که برای به نتیجه رسیدن، ده سال برایش وقت صرف شده است.

این انجمن دنبال این موضوع بود تا معلوم کند که چرا تولیدات صنعتی ایرانی توان رقابتی کمی با محصولات خارجی دارند که البته سوال اساسی این تحقیق به نتایج قابل تاملی رسید.

این انجمن، 31 علت را در این رابطه شناسایی کرد که بخش زیادی از آن متوجه تسهیلات بانکی و بهره‌های بالای آن بود، عواملی همچون مدت زمان انتظار برای دریافت تسهیلات و کوتاه‌بودن زمان بازپرداخت آن، وثیقه‌های کلان برای اعطای تسهیلات و البته بهره‌وری اندک نیروهای کار.

این علت‌ها همگی قابل اعتناست و برای تفسیر چرایی بی‌کیفیت‌بودن بخش زیادی از تولیدات داخلی مناسب است، اما وقتی نوبت به اظهارنظر کارشناسان اقتصادی که به فضای کسب و کار کشور مسلط‌ هستند، می‌رسد پای عوامل متنوع دیگری به میان کشیده می‌شود که نشان می‌دهد ارتقای کیفیت تولیدات یک کشور نه با دستورالعمل و توصیه، بلکه با برداشتن گام‌های عملی، داشتن عزم‌های جدی و نگاه‌های روبه جلو میسر است.

سقوط آزاد صنعت

گاهی همه شرایط مهیاست و تو به این می‌اندیشی که برای ناهار چه بخوری و نتیجه می‌گیری که بهترین را بخوری، اما گاهی موضوع فراتر از انتخاب است چون بحث بر سر زنده ماندن است و پر‌کردن شکم حتی با بی‌ارزش‌ترین چیزها.

علی صادقین، پژوهشگر اقتصاد است که در گفت‌وگو با جام‌جم وقتی قصد دارد که علت بی‌کیفیت‌بودن تولیدات داخلی را به نحوی ملموس توضیح دهد از چنین مثالی استفاده می‌کند.

وی حکایت آن ​ کسی را که دغدغه‌اش‌خوردن باکیفیت‌ترین غذاست، حکایت همان کشورهایی می‌داند که ما به محصولاتشان اعتماد می‌کنیم و چشم بسته و با قلبی مطمئن، تولیداتشان را می‌خریم و حکایت آن‌که بین خوردن یا نخوردن غذا مردد است، حکایت ما که حتی خودمان نیز با تردید، تولیداتمان را می‌خریم و با نگرانی از آنها استفاده می‌کنیم چه رسد به مردم آن‌سوی مرزها که نه ما را می‌شناسند و نه قرار است بی‌علت به ما اعتماد کنند.

این مدرس دانشگاه این مَثَل را نمی‌گوید تا تولید‌کننده داخلی را محکوم کند بلکه برعکس به تولید‌کنندگانی که بین ماندن و رفتن معلق‌اند حق می‌دهد که فقط به بقای خود فکر کنند نه به تولید کالاهای با کیفیت.

صادقین، طرفدار سرسخت این جمله است که کیفیت اتفاقی نیست، بلکه تولید کالای مرغوب نیازمند ملزوماتی است که تا مهیا نشود کالا‌ها رنگ کیفیت را به خود نخواهند دید. او کیفیت یک محصول را ضامن رقابت‌پذیر‌شدن آن در بازار می‌داند که این نیز خود مستلزم داشتن چند ویژگی است.

این پژوهشگر اقتصادی می‌گوید: برای ارزیابی کیفیت محصولات داخلی نباید فقط محصول نهایی را دید، بلکه باید به مراحل پیش از تولید سر زد جایی که در آن بهره‌وری، فضای کسب و کار، استفاده از تکنولوژی و جذب سرمایه‌ها دچار نقص است.

به گفته این پژوهشگر، ایران سال‌هاست که برای ارتقای بهره‌وری در صنعت اهدافی را تعیین کرده و حتی در برنامه‌های توسعه تاکید کرده که باید یک سوم رشد اقتصادی کشور از ناحیه بهره‌وری محقق شود، یعنی تاکیدی که در عمل، رشدی بسیار کند داشته و با کندی جذب سرمایه تلفیق شده و صنایع را به وضع امروز کشانده است.

از دیدگاه او، امروز رشد سرمایه در کشور بویژه پس از هدفمندی یارانه‌ها که اصلاح الگوی مصرف در بخش انرژی نیز اتفاق نیفتاد سیری منفی دارد که بهره‌وری پایین و رشد منفی سرمایه در صنعت، روی‌هم نتیجه‌ای به نام کالای بی‌کیفیت‌تر از گذشته به بار آورد.

صادقین، به‌روزنشدن تکنولوژی مورد استفاده در صنعت را هم دلیلی دیگر برای تولید کالای نامرغوب می‌داند که یک سرش به نبود ارتباط میان مراکز تولیدی و دانشگاهی می‌رسد و ​سر دیگرش به ناتوانی فعالان بخش‌های تولیدی در جذب تکنولوژی‌های نوین.

فضای بسته و نامطمئن کسب و کار هم دلیلی دیگر برای تولید کالاهای نامرغوب و غیر رقابتی در کشور است همان کالاهایی که به گفته صادقین، به خاطر بی‌تغییر ماندن سیاست‌های دولت، گسترده‌نشدن بخش خصوصی و تداوم بروکراسی‌های اداری، روی ریل کیفیت قرار نمی‌گیرند.

البته این کارشناس به نکته‌ای دیگر نیز اشاره می‌کند که اگر پاشنه آشیل صنایع داخلی نباشد دست‌کم نقطه ضعفی مهم برای آنها محسوب می‌شود که دولت نیز همواره به جای التیام بخشیدن به آن،روی این نقطه ضعف دست می‌گذارد.

بازار داخلی ایران، انحصاری است یعنی یک گروه خاص که یا دولتی‌اند یا شبه‌دولتی، عنان امور را در دست گرفته‌اند و خودشان قیمت‌ها را تعیین می‌کنند و چون می‌دانند که مشتری گزینه‌ای جز​ انتخاب آنها ندارد برای ارتقای کیفیت تلاش نمی‌کنند.

صادقین، وجود بازار انحصاری را بزرگ‌ترین لطمه برای رقابت می‌داند چون در فضای انحصاری که مثلا فقط تولیدات یک خودروساز، در بازار توزیع می‌شود مکان دیگری وجود ندارد که مردم مایحتاج خود را از آنجا تهیه کنند پس به ناچار گروهی که انحصار آن کالا را به دست گرفته‌اند قیمت را به دلخواه خود تنظیم می‌کنند و به هر اندازه که صلاح بدانند کیفیت را ارتقا می‌دهند.

تولیدکننده، متهم ردیف اول نیست

باخبربودن از پشت پرده تولید کالاهای بی‌کیفیت تا حدی اتهام تولیدکنندگان را کم می‌کند چون مردمی که تاکنون تولیدکننده را فردی سودجو می‌دیدند که برای کسب سود بیشتر دست به هر کاری از جمله تولید کالای نامرغوب می‌زند، از این بعد می‌توانند به او به چشم فردی که خود نیز در مضیقه است، نگاه کنند.

علی صادقین در گفت‌وگو با جام‌جم چنین وجهه‌ای به تولیدکنندگان می‌دهد، هر چند که او در وضع پر فشار کنونی نیز به متعهد بودن تولیدکنندگان به ساخت و عرضه کالاهای مرغوب باور دارد، اما با وجود این، او معتقد است که بیشتر تولیدکنندگان داخلی در مضیقه به سر می‌برند به طوری که از یک‌سو با رشد قیمت مواد اولیه روبه‌رو هستند و از سوی دیگر مدام به این فکر می‌کنند که محصولاتشان را به قیمتی قابل عرضه که مشتری توان خریدشان را داشته باشد به بازار بفرستند که در نتیجه به جای تمرکز بر کیفیت به بقا در بازار می‌اندیشند.

البته ممکن است نقدهایی به این نظرات وارد باشد یا شما به عنوان مصرف‌کننده، بخشی از این حرف‌ها را دفاع نابه‌جا از تولید کننده‌ها و توجیه کم کاری آنها بدانید، اما این انکار نشدنی است که کیفیت محصول در بازاری که بستر حرکت، بروز خلاقیت و رقابت برای تولید‌کننده‌اش باز است با کیفیت محصول بازاری که کفه ترازو همیشه به نفع گروهی خاص سنگین می‌شود و تولید‌کنندگان عادی بجز جنگیدن با چنگ و دندان چاره دیگری ندارد، قابل مقایسه نخواهد بود.

مریم خباز - گروه جامعه