از آرسن لوپن تا هرکول پوآرو

تا آنجا که ترجمه، کفاف نیاز مردم را نمی‌داد و مترجمان همزمان به تألیف و داستان‌سرایی دست می‌زدند. کاوه میرعباسی، نویسنده و مترجم، شاید یکی از بهترین منتقدان و مترجمان برای بررسی ادبیات پلیسی ایران باشد.

سال‌ها تجربه مطالعه در زمینه ادبیات جنایی، پلیسی و معمایی در دنیا، در کنار عشق و علاقه وی به این ژانر ما را بر آن داشت که با او درباره زیر و بم‌های این نوع جذاب و پرکشش ادبی در ایران گپ بزنیم.

پیش از هر چیز درباره پیشینه ترجمه رمان پلیسی در ایران بگویید. می‌گویند نویسنده‌های ایرانی در مقاطعی به نام ترجمه، دست به تألیف زده‌اند.

انتشارات افشاری بیش از 60 سال قبل برای نخستین بار به ترجمه گسترده رمان پلیسی در ایران دست زد. شخصیت‌هایی مانند آرسن لوپن ، کمیسر مگره و جنگوز رجایی ترک در این دوره به ادبیات ایران معرفی شدند. البته باید از استقبال گسترده از آثار «آگاتا کریستی» نیز غافل نباشیم.

حقیقت این است که بسیاری از کارهای انجام شده در این دوره، ترکیبی از ترجمه و تألیف بودند. حتی برخی از آثار را خود نویسندگان ایرانی می‌نوشتند و به اسم نویسندگان خارجی منتشر می‌کردند. مثل مایک هامر شخصیت بسیار مطرح ادبیات پلیسی آمریکا که ابتدا توسط امیر مجاهد و محمد دلجو ترجمه می‌شد. همچنین پرویز قاضی‌سعید رمان‌هایی را برای نوجوانان نوشت که وقایع آن در کشورهای خارجی می‌گذشت. در حوزه ادبیات جاسوسی هم عمده ترجمه از شخصیت جیمز باند صورت می‌گرفت.

امروز در غرب، ادبیات پلیسی بستر مسائل اجتماعی و مسائل و مشکلات مختلف است. حتی مسائل روانشناسی، فلسفی و متافیزیکی در قالب دنیای پرکشش ادبیات پلیسی با مخاطب در میان گذاشته می‌شود. وقتی می‌گوییم ادبیات پلیسی ظرفیت بالایی برای ارتباط با مخاطب دارد در واقع از چنین درونمایه‌هایی صحبت می‌کنیم. می‌بینیم که پل استر نویسنده محبوب ما ایرانی‌ها هم عمیق‌ترین مشکلات مربوط به زندگی انسان مدرن را در قالب داستان‌های کم و بیش پر کشش پلیسی مطرح می‌کند.

ما در کنار شخصیت‌های کم عمق و سطحی آگاتا کریستی، در این ژانر شاهد تولد کاراکترهایی هستیم که پیچیدگی‌های روانی‌شان به خوبی در اثر، موشکافی شده است. انگیزه‌های غیرطبیعی که با ترجمه خسرو سمیعی در دسترس است نمونه خوبی از این شخصیت‌های چند بعدی است. مثلا در حوزه روانشناسی، معمای آقای ریپلی را داریم که کاملا قالب‌شکنی کرده و جنایت را از دید قاتل بررسی می‌کند. در این رمان هیچ اثری از معما وجود ندارد و در عوض برای ایجاد چالش و تعلیق به بیان التهاب‌هایی که قاتل با آن دست به گریبان است، می‌پردازد که این می‌تواند بستر مناسبی برای فرهنگ‌سازی پیشگیری جرم باشد.

ببینید من معتقدم مطرح کردن، راهی برای اصلاح است. این یک حقیقت است که در جامعه ما جرم‌هایی انجام می‌گیرد و کافی است نوجوان‌ها به جای مطالعه ادبیات هدفمند و متعهد پلیسی نگاهی به صفحه حوادث روزنامه‌ها بیندازند. آنجا مخاطب با خود حقیقت مواجه است و دیگر حتی این حس را ندارد که در حال مطالعه قصه‌ای غیرواقعی است. متأسفانه در ادبیات، کمتر نمونه‌ای از جرم و جنایت می‌توان یافت که به تلخی حقیقت اطراف ما باشد. فراموش نکنیم انکار، راه درستی برای پیشگیری از جرم نیست.