چشم‌های خاموش روشن می‌شوند

 این شرح بیماری‌ای است که به عنوان تنبلی چشم شناخته می‌شود و به طور معمول در کودکان زیر 6 سال بروز می‌کند. خوشبختانه در اکثر موارد این بیماری توسط والدین، معلمان یا پزشک کشف می‌شود، بنابراین نباید زیاد نگران آن بود بخصوص این‌که چند سالی است در کشور طرحی برای جلوگیری از تنبلی چشم اجرا شده است که تمامی کودکان مهدکودک‌ها و آمادگی به رایگان معاینه می‌شوند، اما مقوله درمان این بیماری هم از جمله موارد مهمی‌ است که پس از تشخیص در زمان مناسب مطرح می‌شود.

تنبلی چشم یکی از اختلالات سیستم بینایی است که در اثر آن تیزبینی بیمار علی‌رغم تصحیح انکساری مناسب کمتر از حد نرمال است. تنبلی چشم در واقع شایع‌ترین علت نابینایی یک‌چشمی‌ در افراد زیر 20‌سال و دومین علت کاهش بینایی در کودکان است که موجب کاهش دید یکطرفه و گاهی دوطرفه می‌شود که حتی با اصلاح عیب انکساری و رفع مشکلات ساختمانی چشم نیز برطرف نشده و ادامه می‌یابد.

این نوع اختلال بینایی که در حدود 3 درصد از افراد جامعه دیده می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که چشم در دوره کودکی دید طبیعی پیدا نکند و در واقع نوعی کاهش بینایی محسوب می‌شود که در آن نمی‌توان در چشم یا در راه‌های عصبی بینایی هیچ‌گونه عیب ارگانیک (ساختمانی) واضحی برای آن یافت و در واقع از مواردی است که نه مریض چیزی می‌بیند و نه دکتر در چشم مریض چیزی می‌بیند و از نظر بالینی زمانی تشخیص آمبلیوپی مسجل می‌شود که حتی با بهترین تصحیح انکساری نیز نتوان دید بیمار را افزایش داد.

تنها در این حالت است که می‌توانیم بگوییم چشمی‌ که دید کمتری دارد، دچار تنبلی شده است با شرط این‌که در ته چشم نیز نتوان هیچ‌گونه ضایعه ارگانیکی که مسوول کاهش بینایی باشد پیدا کرد. به این ترتیب و در این شرایط ضایعات ارگانیک مشهودی که باعث کاهش دید بیمار شده باشد، ملاحظه نمی‌شود.

مهم‌ترین عوامل ایجادکننده تنبلی چشم را می‌توان در عیوب انکساری (دوربینی، نزدیک‌بینی، یا آستیگماتیسم)، انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم) یا عدم شفافیت مسیر بینایی (ناشی از عواملی نظیر آب مروارید، کدورت قرنیه یا افتادگی پلک) خلاصه کرد که در این میان عیوب انکساری به دو حالت ممکن است ایجاد تنبلی چشم کند: افزایش غیرقابل جبران عیب انکساری در دو چشم که باعث ایجاد یک تصویر تار دائمی ‌در دو چشم خواهد شد و تفاوت قابل توجه عیب انکساری دو چشم که به تاری قابل توجه تصویر یک چشم نسبت به چشم دیگر منجر می‌شود. اما در انحرافات چشم استرابیسم یکی از عوامل ایجادکننده تنبلی چشم است.

در این نوع تنبلی چشم ممکن است وضوح نسبی تصاویر مناسب و خوب باشد، ولی موقعیت تشکیل تصویر در لکه زرد در دو چشم متناظر و مشابه نیست و حذف تصویر مغزی چشم منحرف باعث ایجاد تنبلی آن چشم خواهد شد. در ضمن محرومیت از نور یا تصویر به عنوان یکی دیگر از دلایل ایجاد تنبلی چشم است. این عامل اغلب به طور شدید و غیرقابل برگشتی ممکن است باعث کاهش تیزبینی شود.

شانس جدید برای درمان تنبلی چشم

خوشبختانه در صورتی که اشکال دید کودک، قبل از 5 سالگی درمان شود، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد با درمان، بینایی کامل به دست می‌آید. البته پس از 5 سالگی، هر چه درمان چشم تنبل بیشتر عقب بیفتد، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می‌شود، به طوری که پس از 7 تا 10 سالگی، اکثر درمان‌هایی که تاکنون وجود داشته‌اند، هیچ تاثیری در بهبود بینایی نخواهند داشت.

درمان تنبلی چشم به شیوه سنتی معمولاً به صورت بستن چشم سالم و وادار کردن مغز به دیدن با چشم تنبل است، این درمان ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها طول بکشد که البته چشم سالم باید به تناوب باز شود. در مواردی که تنبلی ناشی از عیوب انکساری است، تجویز عینک یا لنز سبب وضوح تصویر در چشم معیوب و درمان تنبلی خواهد شد. مواردی نیز که تنبلی ناشی از انحراف چشم است، با جراحی و اصلاح انحراف قابل درمان است.

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که مسیر‌های بینایی تا سنین 8 تا 10 سالگی تکامل می‌یابند بنابراین درمان تنبلی چشم بعد از این سنین تقریبا امکان‌پذیر نیست و در صورتی که چشم تنبل در سنین پایین درمان نشود، بعد از 10 سالگی در اکثر موارد هیچ درمانی نخواهد داشت و ممکن است به از دست رفتن شدید دید در یک چشم منجر شود.

تکنولوژی در خدمت درمان

تحقیقات اخیر نشان می‌دهند در سیستم بینایی انسان دو مکانیزم اصلی و موازی پردازش اطلاعات بینایی وجود دارد. این دو سیستم در تنبلی چشم تاثیرپذیری متفاوتی خواهند داشت. بنابراین فعال‌سازی بیشتر این سیستم‌ها شانس درمان تنبلی چشم را افزایش خواهد داد. البته تحریکات مناسب و هدفمند برخی از این سیستم‌ها نیز در این درمان‌ها در بعضی شرایط ضروری خواهد بود.

در این میان درمان سنتی و شناخته‌شده تنبلی چشم یعنی بستن چشم بهتر برای افزایش تیزبینی چشم تنبل، امکان فعال‌سازی انتخابی این سیستم‌ها را فراهم نخواهد کرد. علاوه بر این به علت مهار چشم غالب، هنگام درمان تنبلی چشم امکان برقراری دید دو چشمی‌ وجود نخواهد داشت. در مطالعات صورت گرفته از سوی موسسه بین‌المللی گسترش برنامه‌های چشم پزشکی (OEP) و دیگر موسسات مشابه، نشان داده شده است که احتمال بهبود شرایط بینایی افراد در سنین بالاتر از 8 سال توسط روش‌های درمانی خاص، وجود دارد.

برای رفع این مشکلات نرم‌افزار اپتوسیس توسط دکتر ابراهیم جعفرزاده‌پور؛ مدیر گروه اپتومتری و عضو هیات علمی‌ دانشگاه علوم پزشکی ایران و گروهی از محققان این مرکز طراحی، پیاده‌سازی و وارد مرحله اجرای آزمایشی شد.

به گفته دکتر جعفرزاده‌پور، در این سیستم فعال‌کننده بینایی مبتلایان به تنبلی چشم دو مکانیزم انتخابی و اتوماتیک وجود دارد.

روش اتوماتیک براساس قوانین Psychophysical ، Abnay و Grossman طراحی شده است. در این شرایط الگوها، فرکانس فضایی، کانتراست، رنگ و سرعت تغییرات تنظیم شده است. اما در روش انتخابی با در نظر گرفتن اصول درمان و نیز براساس نیازهای بیمار، شرایط بیمار، تشخیص اپتومتریست یا پزشک و استراتژی درمان؛ تغییرات هدفمندی در پارامترهای مختلف سیستم شامل فرکانس فضایی، کانتراست، رنگ و سرعت ایجاد خواهد شد.

بنابراین امکان استفاده از این سیستم در مطب و منزل بر مبنای دستورات اپتومتریست یا پزشک مربوط میسر خواهد بود. جعفرزاده‌پور می‌افزاید: این امر یکی از محاسن این سیستم محسوب می‌شود، زیرا باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه‌های بیمار خواهد شد و از مراجعات مکرر و کم اثر بیمار جلوگیری می‌کند.

این سیستم شامل بخش‌های آزمون دید رنگ، تحریک دینامیک و نصف‌النهاری بینایی، رسم خطوط برای گسترش هماهنگی چشم و دست، دوایر چشمک‌زن تصادفی جهت گسترش هماهنگی چشم و دست، شکل‌های تصادفی برای گسترش هماهنگی چشم و دست و ... است.

نرم‌افزار اپتوسیس (optosys) با هدف فعال‌سازی سیستم بینایی در مبتلایان به تنبلی چشم طراحی و اجرا شده است. این نرم‌افزار با بهره‌گیری از تمریناتی در قالب سرگرمی، امکان فعال‌سازی انتخابی سیستم‌های تاثیر پذیرفته از تنبلی چشم را به طور موثری فراهم می‌کند.

به گفته دکتر جعفرزاده‌پور، در حال حاضر اجرای آزمایشی این نرم‌افزار سپری شده است و در آمار نمونه شهریور و مهر 1388، از میان 43 بیمار مبتلا به تنبلی چشم که از این نرم‌افزار استفاده کرده بودند، 6 نفر به دلایل مختلف از نرم‌افزار استفاده نکرده‌اند، 7 نفر هیچ‌گونه تغییری در بینایی‌شان به وجود نیامده است و 30 نفر بقیه پیشرفت چشمگیری بعد از استفاده نرم‌افزار در بینایی‌شان ایجاد شده است.

در این میان با استفاده مستمر از نرم‌افزار، حتی تنبلی چشم مواردی که سنین بالای 9 سال داشتند، به طور کامل بهبود یافته است. این در حالی است که احتمال درمان تنبلی چشم از 9 سالگی به بعد بسیار ضعیف است.

بهاره صفوی