انقلاب اسلامی ؛ کنش انقلابی در چارچوب گفتمان دینی

شکل گیری انقلاب را بررسی کنند دراین مقاله ، نویسنده با نگاهی به نظریه های مختلف ، عامل اصلی انقلاب را با تاکید بر مذهب ، بررسی وتحلیل کرده است در برهه ای که اجماع علمی متفکران اجتماعی ، آغاز دوره گذار از موج دوم تمدنی به "عصر اطلاعات " را در جهان توسعه یافته و گسترش "مناسبات عقلانی " را در جهان در حال توسعه نوید می داد و پایان "عصر ایدئولوژی " در "دهکده جهانی " به عنوان رویکرد جدید جهانی اعلام می شد، بناگاه و در پی یک سلسله تحولات سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی در جغرافیایی از این کره خاک ، انقلابی به وقوع پیوست که نه تنها ریشه در اعتقادات دینی داشت ؛ بلکه محرک و هدف خود را در "دین " جستجو می کرد. انقلاب اسلامی ایران که به قول تدا اسکاچپل محقق ، نویسنده و نظریه پرداز انقلاب های جهان از تمام ضوابط یک انقلاب بزرگ برخوردار است موجب شد دین در مدار توجه افکار عمومی بین المللی قرار گیرد و نخبگان عالم ، کوششهای علمی جدیدی برای شناخت مذهب و ارزیابی دوباره ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی دین مصروف کنند، به طوری که آنتونی گیدنز در درسنامه رسمی جامعه شناسی خود، فصلی را به انقلاب اسلامی اختصاص داد و در آغاز بحث یادآور شد که در جامعه شناسی گذشته ، مارکس ، دورکهایم و ماکس وبر ادعا می کردند در دنیای معاصر، دین به طور فزاینده ای به حاشیه می رود و سکولاریزاسیون ، فرآیندی اجتناب ناپذیر است . از میان این سه جامعه شناس ، شاید تنها وبر به امکان ایفای نقش اسلام به عنوان عامل دگرگونی های مهم سیاسی توجه داشت و این دقیقا پیشبینی همان رخدادی است که در اواخر دهه 70 و طی سالهای وقوع انقلاب اسلامی در ایران اتفاق افتاد. ماروین زونیس رئیس انستیتوی خاورنزدیک در دانشگاه شیکاگو نیز درباره انقلاب اسلامی با تاکید بر نکته ای بسیار مهم و شنیدنی ، می گوید: پیام انقلاب ایران به نظر من قویترین و نافذترین جهان بینی سیاسی است که ما در قرن بیستم از انقلاب روسیه به این سو با آن مواجه شده ایم و اگر انقلاب روسیه را دنباله حوادث امروز قرن 19 و متعلق به آن قرن بدانیم ، می توانیم ادعا کنیم در قرن ما تنها یک انقلاب اتفاق افتاده و آن هم انقلاب اسلامی ایران است . این پیام قدرت ، زمانی طولانی با ما خواهد بود و فرقی نمی کند اگر آیتالله )امام( خمینی هم در قید حیات نباشد بنابراین پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال پنجاه وهفت ، به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ سیاسی معاصر، محل بحث و گفتگوی اندیشمندان و صاحب نظران ایرانی و خارجی و تقابل و تعامل نظریه های مختلف سیاسی و جامعه شناختی برای تبیین دقیق و همه جانبه آن بوده است.امروزه بازاندیشی در مبانی و علل انقلاب اسلامی ایران ، همراه با تفکر در ماهیت ، نتایج و دستاوردهای آن ، ضرورتی اجتناب ناپذیر است انقلاب اسلامی ایران نشات گرفته از یک سلسله عوامل ریشه دار فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی بود که نه فقط در بستر تحولات تاریخی این کشور، بلکه در تاریخ بلند تشیع، قابل تحلیل است.درحالی که ساختارهای فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی ایران پیش از انقلاب ، زمینه ساز بروز یک جامعه دوقطبی مستعد انقلاب بود، امام خمینی )ره ( درقالب انقلاب اسلامی ، نسبت نوینی از معنویت و سیاست را باز تعریف کرده اند که با گذشت دو دهه از عینیت یافتن جلوه هایی از آن ، نگاههای پرسشگرانه بسیاری را از گوشه و کنار جهان ، به سوی خود جلب کرده است.مشکلات اقتصادی و نارضایتی های اجتماعی ، هیچیک پیدایش بحران و انقلاب اواخر دهه پنجاه را توجیه نمی کنند انقلاب ، هنگامی روی داد که گروههای ناراضی ، کنش انقلابی خود را در چارچوب گفتمان دینی شکل دادند بنابراین تشریح فرآیندهای تاریخی ای که به رشد گفتمان دینی به عنوان ایدئولوژی غالب جبهه مخالف و انقلابیون انجامیده ، جنبه مهمی از تشریح عوامل انقلاب اسلامی ایران است . درشرایطی که اندیشه های سه گانه تجدد، مارکسیسم و ناسیونالیسم با بن بست ها و تنگناهای نظری و نیز شکست در عملکرد مواجه بودند ، اسلام در شکل جدید خود که مدعی راه حل های بدیع و اصیل بود به عرصه رقابت با اندیشه های وارداتی قدم گذاشت و درنهایت توانست به عنوان پیروز این میدان ، انقلاب اسلامی ایران را شکل دهد؛ انقلابی که بیشتر تحلیلگران ، به وجهه ایدئولوژیک آن معترفند و نقش بنیادین آموزه های اعتقادی و دینی را در تحقق آن غیرقابل انکار می دانند.نگارنده به عنوان یک مشاهده گر مشارکت کننده درجریان انقلاب و تحولات سیاسی پس از آن درصدد پاسخ به این پرسش است که چرا گفتمان اسلامی ، هژمونیک شد و چرا ایدئولوژی شیعی به صورت گفتمان غالب در جبهه انقلابیون درآمد و بسیاری از روشنفکران ، تحصیلکردگان و توده های مردم را برای یک همایش عظیم مبارزاتی تحت پرچم مذهب جمع کرد ظاهرا به منظور تحلیل ماهیت انقلاب اسلامی ، دوره تاریخی 1332-57 به عنوان دوره احیای اسلام و پیشتازی اندیشه و تفکرات دینی از اهمیت بسیاری برخوردار است . این اهمیت از آن روست که دراین دوره شاهد ظهور و بروز جریان ها و تاملات فکری فلسفی متعددی بودیم که هرکدام از آنها به منظور حل مشکل جامعه ، یکدیگر را به چالش می کشیدند و راه حل هایی ارائه می کردند اما انقلاب اسلامی به تعبیر میشل فوکو، به عنوان یک معنویت سیاسی ، وامدار مکتب فکری اسلام بوده و هست طرح این موضوع و جستجوی رابطه میان تحولات فکری و حوزه اندیشگی انقلاب اسلامی مبتنی بر این پیش فرض است که تحولات اجتماعی و ازجمله انقلاب ها ، مسبوق به تامل و اندیشه اند و مکتب فکری انقلاب ، بستری است که در آن نظام موجود، تخریب و نظام آرمانی ، ترسیم می شود و رهبران انقلاب ها با ابتنای تمام تلاشها و خلاقیت و مدیریت خود براین مکتب فکری و فلسفی ، انقلاب را به پیش می برند و متعاقب پیروزی انقلاب نیز نظامی برپایه همان طرح نظری و مکتب فکری بنا می کنند.نگارنده معتقد است هر انقلابی مبتنی بر حوزه خاصی از اندیشه و فکر که پشتوانه نظری انقلاب است شکل می گیرد تامل در تجربه تاریخی انقلاب های بزرگ جهان ، نشانگر این مهم است که پیش از وقوع هر انقلابی )براساس یک دستگاه فکری و فلسفی ، همراه با طرد و نفی نظام موجود( طراحی نظام ایده آل ، مبنای مهندسی اجتماعی قرار می گیرد. بنابراین خاستگاه و اندیشه انقلاب اسلامی را به عنوان یک پیش فرض اساسی باید مدنظر قرار داد؛ چراکه وقوع انقلاب عظیم اجتماعی به عظمت انقلاب اسلامی که بزرگترین زمین لرزه سیاسی و فکری در جهان معاصر قلمداد می شود بدون ابتناء بر مبانی فکری و نظری از پیش اندیشیده شده ، ممتنع است.انقلاب اسلامی ، معلول تامل فکری و فلسفی در حوزه اندیشه به منظور گشودن گره های ناگشوده تاریخی جامعه ایران بوده و هست بدیهی است نفس پدیدآمدن این تائمل فکری ، یک تطور بی بدیل و منحصر به فرد در تاریخ اندیشه سیاسی دینی است که موجب پدیدآمدن دستگاه فکری نوینی شد و اینک از آن به عنوان مبنای نظری انقلاب اسلامی نام می بریم.