بررسی جایگاه رسانه های جهان در رویدادهای خبری

جریان بین المللی انتشار اخبار از چند نظر تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است:1 جریان و محتوای خبرها از یک کشور به کشور دیگر، یا سمت و میزان جریان در یک منطقه یا در سطح بین المللی : عمده توجه این تحقیقات ، بررسی جریان خبر میان شمال و جنوب و هدف آنها ارزیابی توازن و عدم توازن جریان خبرها، مقوله های گوناگون و چگونگی محتوای خبرها و تاکید بر پوشش رویدادهای مختلف بود.2 تحقیقاتی که بر نقش مرکز پیرامونی و سلطه وابستگی در جریان خبرها تاکید داشتند.3 تحقیقات مربوط به مفهوم و ماهیت کمی خبرها از طریق بررسی انگاره ها و تصورات موجود در محتوای خبرها.4 تحقیقات مبتنی بر دیدگاه "رویداد تحلیل واکنش " که تفسیر واکنش ملتها یا کارگزاران است که در تحلیل رویدادها یا داده های خبری منعکس میشود.تمام پژوهش ها در چهار حوزه بالا، با شیوه تحلیل محتوا صورت گرفته اند. تحقیقات متاخر روی دو محور دیگر تمرکز داشته اند:1 ( تحقیقات مربوط به عوامل رسانه ای موثر بر جریان خبرها،2 ( پژوهش هایی که سایر عوامل موثر بر محتوا و جریان خبرها را بررسی کرده اند. تلاش این دو نوع تحقیقات ، بررسی جریان خبرها با توجه به "جانبداری خبری "، "صحت خبرها" و یا "تجزیه و تحلیل ساختاری نهادها، کارگزاران و بوروکراسی های درگیر در تولید و توزیع خبرها" بوده است . این تحقیقات ، نقش کارگزاران فراملی در جریان خبرها، موقعیت و تحرک خبرنگاران خارجی در سراسر جهان ، عوامل فرهنگی ، ایدئولوژیک ، حقوقی و فناورانه موثر بر جریان و محتوای خبرها را شامل می شود. در این نوع تحقیقات ، علاوه بر تکنیک های تحلیل محتوا، از تحلیل های مبتنی بر "زمینه پژوهی " هم استفاده شده است . نتایج این تحقیقات نشان می دهند که :1 اکثر خبرهای بین المللی از مرکز، یعنی شمال و یا غرب ، جریان می یابند. این کار به وسیله خبرگزاری های حاکم صورت می گیرد. جریانی عمدی از کشورهای توسعه یافته به سوی کشورهای رو به توسعه در جریان است .2 ویژگی های مجاورت )جغرافیایی ، طبیعی ، روانی ، فرهنگی و سیاسی (، یک عامل مهم و تعیین کننده در پوشش خبری است . رسانه های بومی ، در این چارچوب به خبرهای مربوط به منطقه جغرافیایی خود گرایش بیشتری دارند.3 اروپای غربی و ایالات متحده در رسانه ها بیشترین پوشش خبری را به خود اختصاص می دهند؛ در حالی که کشورهای سوسیالیست و جهان سوم کمتر پوشش داده می شوند.4 جریان افقی که در بین کشورهای توسعه یافته و یا رو به توسعه وجود دارد، در مقایسه با جریان عمودی ، سهم کمتری از پوشش را دارد. در مجموع بیشتر محققان و حتی نظریه های موجود در این زمینه ، نتوانسته اند بررسی های جامعی در این قلمرو انجام دهند و مطالعات آنها بیشتر موردی بوده است . همچنین در بین این پژوهش ها عدم توافق و نتایج متعارض به چشم می خورد. اما در اکثر این تحقیقات ، یک نتیجه مشترک وجود دارد و آن این است که گرچه از نظر کمی وضعیت نسبت به گذشته متعادل تر و متوازن تر شده است ، ولی از نظر کیفیت همچنان تمرکز روی کشمکش های خشونت آمیز جهان سوم و بحران هاست . به نظر دکتر مولانا، "ارزشهای متضاد خبری در شیوه ترسیم جهان و مسائل آن در رسانه ها، از عوامل سیاسی محسوب می شود." و تصریح می کند که : "در پژوهش های کنونی در محتوای جریان خبر، فقدان ارزیابی کیفی ، یک ضعف مشخص است ." از سوی دیگر تحقیقات انجام شده ، به طرز معنی داری عمدتا به دنبال کمیت و کیفیت پوشش جهان سوم در غرب بوده اند و کمتر به چگونگی پوشش غرب در جهان سوم پرداخته اند. نیز تحقیقات اندکی درباره چگونگی حرکت خبرها در میان کشورهای رو به توسعه یا جهان سوم انجام شده است.1 ( نابرابری توزیع در منابع ارتباطی : یکی از این نابرابری ها، خبرنگاران خارجی هستند. نوع استقرار خبرنگاران جهان در کشورهای غربی نیز نامتوازن است . خبرنگاران آسیای جنوب شرقی نسبت به کشورهای امریکای لاتین و خاورمیانه و آفریقا، حضور بیشتری در کشورهای غربی دارند. به نظر مولانا، ارزیابی واقعی جریان دو طرفه ، مستلزم دسترسی بیشتر به نسبت "درون دهی برون دهی " است و این مساله همان استراتژی پژوهشی است که غالبا از آن غفلت می شود.2 ( اقتصاد: اقتصاد بر گردآوری و اشاعه خبر تاثیرگذار است . اقتصاد بر کمیت و کیفیت ، میزان در دسترس بودن و توزیع خبر اثر می گذارد. ایجاد زیرساخت های بومی برای گردآوری و مخابره خبر، تامین روزنامه نگار، خرید محصولات خبری و غیره به توان اقتصادی کشورها بستگی دارد.3 ( سیاست : وضعیت سیاسی یک کشور، مستقیما روی ارزش خبرهای بین المللی تاثیر می گذارد؛ بعلاوه تاثیر سیاست را می توان روی سانسور، کنترل ورود و خروج روزنامه نگاران ، کنترل واردات و بازار محصولات خبری دید.4 ( تفاوت های اجتماعی فرهنگی : باورهای فرهنگی ، مذهبی و سنتی یک منطقه ، با باورهای یک منطقه یا کشور دیگر متفاوت است . زبان ، دشواری های ترجمه و تعصب های قومی از مهمترین عوامل ناشی از تفاوت های اجتماعی فرهنگی است .5 ( توسعه فناوری و زیرساخت های وابسته به آن : در جاهایی که زیرساخت ها حالتی ابتدایی و جزیی دارند و توسعه یافته اند، واردات خبر شدیدتر صورت می گیرد.6 ( عوامل برون رسانه ای : عوامل برون رسانه ای مانند میزان سواد، جمعیت ، تجارت ، مجاورت روانی ، فرهنگی و تجاری، هنگامی که با عوامل گسترده تر فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ترکیب شوند، بر محتوا و انتشار خبر تاثیر میگذارند.تحقیقات انجام شده ، تاثیر منفی عدم توازن در جریان بین المللی خبر را شکل گیری قالبهای ذهنی و رفتارهای قالبی ، سلطه فرهنگی و توقعات متمرکز می دانند. عده زیادی از نویسندگان و محققان ، جریان خبری عمودی شمال به جنوب را در زمینه اخبار توسعه ، یک جریان خبری تحریف شده ارزیابی می کنند. عده ای دیگر معتقدند که سلطه خبری شمال ، به ایجاد یک فرهنگ مصرفی منجر شده است که هدایت و اقتدار ملی را در نقاط مختلف جهان از بین می برد. تعدادی محدود از محققان هم تاثیر این عدم توازن را در کشمکش های بین المللی ، نارضایتی ملی و نظم نوین بین المللی اقتصادی بررسی می کنند. در بعضی از پژوهش ها بر این نکته تاکید شده است که رسانه های خبری ، جهان را به گونه ای پر ستیزتر از آنچه که هست به تصویر می کشند، تا بر کاربرد زور به جای راه حل های مسالمت آمیز تاکید کنند. تحلیل هایی هم وجود دارند که معتقدند با رسانه های خبری )اعم از شمال یا جنوب ( باید با احتیاط بیشتری برخورد کرد؛ چون این رسانه ها نمی توانند تصویری دقیق و کامل از واقعیت عینی معاصر ترسیم کنند و باید به آنها فقط به عنوان یک منبع اطلاعات و نه تصویری طبیعی از جهان نگاه کرد. جمع بندی مطالعات انجام شده درباره جریان بین المللی اخبار و اطلاعات تا دهه 1990 نشان می دهد، از نظر جهت جریان ؛ سه الگو ارائه شده است: "مرکز پیرامونی"، "عمودی شمال جنوب" و "جریان مثلثی" )که نوعی از جریان شمال جنوب است(.مبادله داده ها، اخبار، اطلاعات ، برنامه ها و تولیدات فرهنگی بین کشورهای جهان سوم بسیار اندک است ، در حالی که بین کشورهای پیشرفته ، این مبادله بسیار بوده است . از نظر کیفیت و کمیت جریان ، در چند دهه گذشته از لحاظ مبادله اخبار و اطلاعات در سطح بین المللی ، از بعد کمی وضع بهتر شده است ، اما از نظر کیفی این طور نبوده و همچنان تحریف فرهنگی و عقیدتی بر جریان خبرها حاکم است.در طول سالهای اخیر، دگرگونی های مهمی در رسانه ها رخ داد که نظام بین الملل اخبار و اطلاعات را تحت تاثیر قرار داده است . در نشستی که در اوایل سال 1994 میلادی در لندن برگزار شد، اعلام گردید که تحولات رسانه ها در ده سال گذشته ، بیش از دو قرن بوده است . اهم تحولات اخیر به این شرح مطرح شد:1 کابلی و ماهواره ای شدن فرستنده های تلویزیونی که قبلا برد زیادی نداشتند و از مرزهای ملی و ایالتی گذشتند.2 روزنامه نگاران که هر کدام برای خود در منزلشان با استفاده از رایانه ، مرکز سنجش افکار ایجاد کرده اند و رقیب موسساتی مثل "گالوپ " شده اند.3 روزنامه های دیجیتالی به وجود آمده اند.4 بسیاری از روزنامه ها با تاسیس خبرگزاری ، خود فروشنده خبر و گزارش به سایر روزنامه ها شده اند. 5 هر خبرگزاری ملی و منطقه ای و یا بین المللی ، یک و یا چند رادیو خبر و مرکز سنجش افکار به وجود آورده و مدعی شده است که هر رادیو برایش مفت تمام می شود؛ زیرا خوراک آن را در اختیار دارد.6 خبرگزاری های بزرگ بین المللی ، بخش خبر تلویزیونی به وجود آورده اند.7 آسوشیتدپرس )بزرگترین و قدیمی ترین خبرگزاری بین المللی موجود(، توجه بیشتری به خبرهای مردم پسند و گزارش و مطالب مجله ای کرده است و سی . ان . ان )اولین تلویزیون خبری (، خبرهای خود را با حوادث شروع می کند و این ابتکار را برای دیگران الگو کرده است .8 هر فرد با ذوق و آگاه از فن سینما، با استفاده از کاست و دوربین و دستگاه ادیت ، برای خودش فیلمساز شده است و برای تلویزیون و سینما برنامه تهیه می کند و با ذوق شخصی در خانه اش برنامه رادیویی میسازد و به فرستنده های رادیویی میفروشد، که اینها انحصارات را تحتتاثیر قرار داده اند.تحقیق دکتر عباس ملک )تحریریه نیویورک تایمز و سیاست خارجی امریکا بازنگری در مورد ایران (: به نظر دکتر ملک ، فهم نوع پوشش مطبوعات امریکایی از سیاست های آن کشور واجد اهمیت است ؛ زیرا به درک تصویر امریکاییان از نواحی و مردم جهان کمک می کند و پارامترهای محیط سیاسی جهان را از دید آنان تعیین خواهد کرد؛ بویژه در مورد ایران که نقش مهمی در سیاست های خاورمیانه ای امریکا دارد. دکتر ملک در تحقیق خود به دنبال ارائه رابطه بین مطبوعات و سیاست خارجی امریکا درخصوص ایران بوده است و این کار را از راه تحلیل مشابهت ها و تفاوت های محتوای تحریریه ای نیویورک تایمز و سیاست خارجی رسمی دولت ایالات متحده انجام داده است . یافته های این تحقیق نشان می دهند که :1 از نظر حجم مطالب تحریریه ای ، بین مطالب انتشار یافته توسط نیویورک تایمز در مورد ایران و گزارش های رسمی دولت امریکا در طول سالهای 1981 تا1994 مشابهت معنی داری وجود دارد.2 از نظر موضوعات مورد بحث ، در مورد چهار موضوع "روابط ایران و امریکا"، "تروریسم "، "شرایط سیاسی داخلی " و "حقوق بشر" بین محتوای تحریریه ای نیویورک تایمز و گزارش رسمی دولت امریکا تفاوت وجود داشت ، بدین صورت که بیانیه های رسمی دولتی بیشتر روی رابطه ایران و امریکا و تروریسم تمرکز یافته بود، ولی محتوای نیویورک تایمز روی حقوق بشر و اوضاع داخلی ایران تمرکز بیشتری داشته است . دکتر ملک معتقد است در مورد موضوعاتی که به لحاظ رعایت اصول دیپلماتیک بیانیه های رسمی مجبورند محتاطتر عمل کنند، محتوای نیویورک تایمز نقش مکمل را ایفاد می کند و لذا طبیعی است که حجم موضوعی بعضی از مطالب با هم متفاوت باشند، اما در مورد سایر مطالب مانند نفت ، خریدهای نظامی ، نقش منطقه ای و جنگ ایران و عراق ، بین محتوای موضوعی نیویورک تایمز و بیانیه های رسمی دولت ، مشابهت معنی داری وجود داشته است .3 از نظر سوی گیری مثبت ، منفی یا خنثی ، مشابهت معنی داری بین محتوای نیویورک تایمز و بیانیه های رسمی دولت امریکا در خلال سالهای 1981 تا1994 وجود داشته است . این مشابهت به تفکیک موضوعی نیز معنی دار بوده است . براساس این تحقیق ، دکتر ملک نتیجه می گیرد که مطبوعات امریکا در گزارشگری امور خارجی ، دنباله روی سیاست خارجه دولت خود هستند. مقایسه یافته های این تحقیق با مطالعات قبلی نشان میدهد که حجم مطالب مربوط به ایران در طول دوره زمانی1981 تا1995 نسبت به دوره 1968 تا1981 افزایش چشمگیری یافته است.تحقیق دایانا په و ملکوت : پوشش اخبار مربوط به سرنگونی هواپیمای کره و ایرباس ایران در مطبوعات برجسته امریکا:مطالعه ای توسط دایانا په و سرینیواس . آر. مالکوت بر روی سه روزنامه معتبر امریکایی یعنی واشنگتن پست ، نیویورک تایمز و لس آنجلس تایمز صورت گرفت و پوشش خبری آنها در مورد دو واقعه مشابه یعنی شلیک به پرواز خطوط هوایی کره توسط شوروی در سال 1983 و شلیک به پرواز ایران ایر به وسیله نیروهای امریکایی در سال 1988 مورد بررسی قرار گرفت . نتایج تحقیق نشان داد که در شیوه انعکاس و گزارش واقعه ، تفاوت هایی وجود دارد. سقوط هواپیمای کره در اخبار با چهره منفی نشان داده شده است ، در حالی که در مورد شلیک به هواپیمای ایران ، موضوع مثبت دیده شده است . ضمن این که در پوشش خبری مربوط به سقوط هواپیمای کره ، مقدار خیلی بیشتری جملات قضاوتی و استنباطی دیده می شود. از نظر حجم ، بیش از دو برابر مورد ایران ، به مورد هواپیمای کره ای پرداخته شده بود.67 ) در برابر150 (.مطالعه خبرنگاران و منابع :براساس این مطالعات ، سازمان های خبری بشدت به منابع مشروعیت بخش متکی هستند. از جمله این مطالعات می توان به کتاب "کنترل مذاکره : مطالعه منابع اخبار" نوشته اریکسون ، بارانک و ال چان 1989 )(؛ و نیز کتاب "جنگ سانسور نشده : رسانه ها و ویتنام " نوشته دانیل . سی . هالین اشاره کرد. در کتاب "کنترل مذاکره : مطالعه منابع اخبار"، اریکسون و دیگران نتیجه می گیرند که : "اخبار محصول تعامل بین روزنامه نگاران و منابعشان است . نخستین منبع واقعی اخبار، آنچه ابراز می شود یا آنچه در دنیای واقعی اتفاق می افتد نیست ، بلکه حقیقت اخبار در ماهیت و نوع روابط فرهنگی و اجتماعی که بین روزنامه نگاران و منابعشان گسترش می یابد و در سیاست های خبری ای که برای انتشار هر خبر بکر اعمال می شود، وجود دارد." اریکسون و دیگران در تحقیقاتشان نشان داده اند که چگونه منابع خبری سعی دارند بر خبرنگاران تاثیر بگذارند و تحت چه شرایطی در انجام چنین کاری موفق شده اند. هالین ، در کتاب خود نشان می دهد که روزنامه نگاران امریکایی در قبال جنگ ویتنام فقط زمانی به طرح دیدگاه های انتقادی از جنگ پرداختند که نخبگان سیاسی )یا به عبارتی منابع آنان( در حال افشای اختلافاتشان با یکدیگر بودند.