واقعیت‌ ماجرای بقایای دایناسورهای تازه‌کشف‌شده در ایران

نخستین‌بار ردپای دایناسورها در سال 1354 در ایران (دره نیزار کرمان) کشف و توصیف شد. مدتی بعد، ردپای دیگر در البرز مرکزی کشف شد. ردپاهای کرمان و ردپای کشف‌شده در البرز، همگی متعلق به دایناسورهایی دوپا بود و به‌ صورت اتفاقی کشف شد. سال 1381 برای نخستین‌بار هیاتی پژوهشی از چند پژوهشگر ایرانی مرکب از مجید میرزایی عطاآبادی، محمدرضا پورباغبان و نگارنده به همراه چند پژوهشگر خارجی به نام‌های فابیو مارکو دالاوکیا، آلکس کلنر و الدر دپائولو سیلوا به‌شیوه‌ای روشمند عازم اکتشاف سنگواره دایناسورها شدند و نخستین بقایای استخوان‌ها و دندان دایناسورها را از ایران گزارش کردند. این پژوهش‌ها از آن زمان به‌ صورت روشمند همچنان ادامه دارد.

دکتر نصرالله عباسی از دانشگاه زنجان، دیرینه‌شناس دیگری است که تخصص اصلی‌اش سنگواره‌های آثاری جانداران است و بخصوص نمونه‌های متعددی از سنگواره ردپای دایناسورها در ایران گزارش کرده‌است. دانشگاه زنجان به لطف حضور دکتر عباسی و دکتر میرزایی عطاآبادی، اکنون یکی از قطب‌های اصلی دیرینه‌شناسی مهره‌داران در کشور است. گزارش جدید دکتر عباسی درباره ردپای دایناسوری از رسوبات دوره ژوراسیک است که تنها اثر دو انگشت در آن دیده می‌شود. اما چرا ماجرای دوانگشتی بودن ردپا این‌اندازه اهمیت دارد؟ علت این است که برخلاف اغلب ردپاهای دیگر که نمی‌توانیم دقیقا بگوییم به کدام خانواده تعلق داشته، این ردپاهای دوانگشتی به احتمال (و نه قطعا) متعلق به گروهی از دایناسورهای شکارچی به نام داینونیکوسورهاست که همیشه انگشت دوم پای خود را بالا نگه ‌می‌داشتند (تا ناخن آن تیز و آماده شکار بماند) و تنها انگشتان سوم و چهارم آنها بر سطح زمین قرار می‌گرفت و از همین رو، ردپای دوانگشتی دارند. این گروه اواسط دوره ژوراسیک (170 تا 160 میلیون سال پیش) ظاهر شدند ولی بیشترین آثار سنگواره‌ای از آنها مربوط به دوره کرتاسه است (146 تا 66 میلیون سال پیش). از همه مهم‌تر، این دایناسورها نیای پرندگان امروزی هستند و سنگواره‌های پردار متعددی از آنها در نقاط دیگر جهان کشف شده؛ قید احتمال از اینجاست که جز داینونیکوسورها، گروه‌های دیگری از دایناسورهای شکارچی نیز که خویشاوندان دورتر پرندگان هستند، پاهایی با آناتومی مشابه داشته‌اند و حتی برخی پرندگان امروزی همچنین پاهایی دارند. این کشف (اگر انتساب آن به داینونیکوسورها صحیح باشد) از دو منظر اهمیت دارد: اولا پیش‌تر در مقالات مختلفی که نگارنده این یادداشت و همکارانش در جاهای مختلف منتشر کرده بودند (برای مثال: فصل دایناسورهای ایران در کتاب فرهنگنامه دایناسورها اثر عرفان خسروی)، با توجه به کشف‌های پیشین اشاره شده بود که ایران احتمالا یکی از مهدهای داینونیکوسورها بوده است و این کشف، فرضیه ما را تقویت می‌کند.

ثانیا این کشف یکی از قدیمی‌ترین آثار به‌جا مانده از این گروه است. آنچه در خبرهای فضای مجازی خواندیم و شنیدیم، انعکاس نادرستی از اصل خبر بوده، مثلا ماجرای دوانگشتی‌بودن ردپاها تبدیل شده به دوپا بودن صاحب ردپا (که ازقضا درباره دایناسورها اصلا عجیب و غیرمنتظره نیست چون اغلب آنها دوپا بوده‌اند) یا ماجرا طوری‌نقل‌شده که گویی سنگواره کشف‌شده، حاوی بقایای پر بوده است که چنین نیست. نکته دیگر این که برخلاف بسیاری از روایت‌های شنیده شده از این خبر، چنین کشفی محصول کار دیرینه‌شناسان است و نه باستان‌شناسان.

عرفان خسروی

دیرینه‌شناس و مروج علم