اینک آخرالزمان

بخشی از ماجرا بر می‌گردد به این‌که روزهای بهار در حال سپری شدن است و با نزدیک‌تر شدن به تابستان باید هم هوا گرم‌ترشود. اما بخشی از واقعیت این است که در سال‌های اخیر میانگین دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها بالاتر رفته است. مجموعه‌ای از مطالعات مختلف نشان داده است در یک قرن گذشته دمای کره زمین به طور غیرطبیعی 0.74 درجه سانتی‌گراد بالاتر رفته است. سال 2014 رکورد گرمای زمین شکست و گرم‌ترین سال در طول دورانی بود که بشر قادر به ثبت دما بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در نواحی معتدل آسیا و اروپا اکنون درختان یک هفته زودتر نسبت به 20 سال پیش جوانه می‌زنند و پاییز ده روز دیرتر از راه می‌رسد!

علت چیست؟

با این ‌‌که بیشتر مطالعات صورت گرفته، افزایش گازهای گلخانه‌ای را در جو زمین در نتیجه فعالیت‌های بشر پس از دوران انقلاب صنعتی و بویژه در قرن اخیر مقصر اصلی تغییرات اقلیمی می‌داند، با این حال گروه اندکی معتقدند این رویداد نتیجه چیزی نیست جز تغییر جهت در روند تغییر دما در جهان. این گروه معتقدند تناوب وقوع دوره‌های سرد و گرم و فعالیت‌های خورشید و همین‌طور فعالیت آتشفشان‌ها که جزئی از طبیعت است موجب گرم‌تر شدن زمین شده و در این بین از دست بشر کاری ساخته نیست. گروهی از شکاکان هم که عمدتا طرفدارانی در بین سیاستمداران کشورهای صنعتی دارند، افزایش دمای زمین و پیش‌بینی‌های مربوط به آن را ساخته و پرداخته ذهن دانشمندان می‌دانند و از عواقب نیم درجه‌ای افزایش میانگین دمای زمین بی‌خبرند.

متأسفانه واقعیت این است که همه مطالعات فعلی و پیش‌بینی‌هایی که برای آینده زمین در صورت ادامه روند فعلی افزایش گازهای گلخانه‌ای انجام شده، بر اساس مدل‌سازی‌ها و اصول و روش‌های علمی به دست آمده است. منظور ما از علم همان فرآیندی است که به مدد آن در 100 سال اخیر توانسته‌ایم از سطح زمین پرواز کنیم، قدم بر سطح ماه بگذاریم، بیماری‌های لاعلاج بسیاری را درمان و حتی ریشه‌کن کنیم و در حالی که در خانه نشسته‌ایم با فشار دادن چند دکمه در ابزاری به نام رایانه از اوضاع و احوال سوی دیگر جهان مطلع شویم. حالا دانشمندان از طریق مطالعه با همین اصول علمی به این نتیجه رسیده‌اند که در صورت ادامه وضع موجود، نوادگان و حتی کودکان امروز ما در سال‌هایی نه چندان دور روزگار تیره و تاری پیش رو خواهند داشت. صد البته که پیش‌بینی‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی به واسطه وجود متغیرهای زیاد کار بسیار پیچیده‌ای است؛ اما آنچه مسلم است این‌که اوضاع رو به وخامت می‌رود. مطالعات بیشتر فقط ممکن است نشان دهد اوضاع از آنچه پیش‌بینی می‌شده است چقدر ممکن است بدتر (یا شاید اگر خوشبین باشیم بهتر) باشد.

قرار است چه بر سر ما بیاید؟

خلاصه‌ای از دانسته‌های ما از پیامدهای بلایی که بر سر سیاره‌مان آورده‌ایم تقریبا از این قرار است: تا پایان قرن بیست و یکم زمین گرم‌ترین روزهایی را که در 150 هزار سال اخیر تجربه کرده است، به خود خواهد دید. آب و هوا تا سال 2100 میلادی نه‌تنها گرم که بسیار خشن خواهد شد و همین موضوع زندگی بسیار دشوار و مرارت باری را برای نوادگانمان رقم خواهد زد. شدت بارش برای نواحی ساحلی شدیدتر همراه با سیلاب‌های عظیم و در سوی مقابل نواحی زیادی از آفریقا و آسیا دچار خشکسالی و کمبود آب و قحطی خواهند شد. بخش‌های وسیعی از صفحه‌های یخی قطب شمال و گرینلند و همین‌طور صفحه عظیم یخی غرب جنوبگان ذوب خواهد شد. آنچه اکنون می‌بینیم این است که وسعت یخ‌های دریای قطبی در بهار و تابستان حدود 15 درصد نسبت به 50 سال قبل کوچک‌تر شده است. ذوب شدن یخ‌ها موجب شده متوسط سطح آب‌های آزاد زمین در قرن بیستم حدود 10 تا 20 سانتی‌متر و با ادامه روند گرمایش جهانی تا سال 2100 سطح آب‌ اقیانوس‌ها بین 40 تا 80 سانتی‌متر بالاتر بیاید. این‌که بدانیم با یک متر افزایش سطح آب‌های آزاد کل کشور مالدیو به همراه بخش اعظم شهرهای ساحلی جهان می‌تواند به زیر آب برود و در این صورت چه حجم عظیمی از انسان‌ها و حیوانات ناچار به مهاجرت خواهند بود، آن وقت روی نه چندان خوشایند ابعاد وخیم اجتماعی و زیستی گرمایش جهانی خود را به ما نشان می‌دهد. متأسفانه از نقطه قابل بازگشت در بحث گرمایش جهانی گذشته‌ایم و تلخی ماجرا اینجاست که حتی اگر از همین لحظه تمرکز گازهای گلخانه‌ای را بتوانیم ثابت نگه داریم‌، دست‌کم تا هزار سال آینده کماکان سطح آب‌ها بالا خواهد آمد و همین اتفاقات البته با سرعت کمتری رخ خواهد داد که صد البته نسبت به یک قرن فرآیندی است که امکان مدیریت آن در طول زمان به شیوه‌ای مؤثرتر مهیا خواهد بود.

زمین چقدر گرم‌تر خواهد شد؟

هیات جهانی تغییر اقلیم (IPCC) پیش‌بینی کرده است تا سال 2100 نواحی قطبی و کوهستانی مرتفع می‌توانند تا 8 درجه از امروز گرم‌تر باشند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد حتی اگر از اکنون اقدامات لازم برای کاهش اضافه شدن دی اکسید کربن به جو زمین را انجام دهیم، با این حال روند افزایش دما تا 3 قرن دیگر به پیش خواهد رفت. هیات جهانی تغییر اقلیم در برخی گزارش‌های خود افزایش 4درجه‌ای و حتی در برخی موارد امکان افزایش 6 درجه‌ای برای میانگین دمای کره زمین تا سال 2100 میلادی را پیش‌بینی کرده است. البته شاید بگوییم 4 درجه و 6 درجه که اختلاف دمای قابل توجهی نیست، ولی ماجرا وقتی جدی می‌شود که بدانیم اختلاف دمای میانگین کره زمین در روزگار فعلی با عصر یخبندان فقط به اندازه4 تا 5 درجه است، بنابراین وقتی گفته می‌شود ممکن است زمین به طور میانگین 4 درجه گرم شود، یعنی جهنمی در انتظار نوع بشر و دیگر جانوران و گیاهان است که بی‌شک با تغییرات زیستی، اجتماعی و سیاسی وسیعی در کره زمین همراه خواهد بود. اینها همه در حالی است که هرگز جمعیت انسان‌ها روی کره زمین به اندازه امروز نبوده است و در چنین شرایطی که کشاورزی قطعا دشوارتر از گذشته خواهد بود باید تدابیر جهانی و فراملی برای مقابله با خشکسالی در سطح کشورها اتخاذ شود؛ موضوعی که به نظر می‌رسد هنوز نوع بشر به آن سطح بلوغ نرسیده باشد تا بتواند اهمیتش را درک کند.

جنگ بر سر آب و نابودی حیات

گفته می‌شود تا ربع قرن آینده حدود 5 میلیارد نفر برای تأمین آب آشامیدنی با مشکل مواجه خواهند بود. کاهش محصولات کشاورزی، گسترش بیابا‌ن‌ها و بروز قحطی نتیجه‌ای جز گسترش بیماری‌ها بویژه در آفریقا و بخش‌هایی از آسیا نخواهد داشت. این رویدادهای نابهنجار زمینه‌ساز مهاجرت‌های عظیم شده و جنگ‌های خانمان‌سوزی را رقم خواهد زد که نتیجه‌ای جز بی ثباتی اجتماعی برای جوامع آینده به بار نخواهد آورد. با افزایش میانگین دمای زمین جنگل‌های استوایی، جنگل‌های حرا و آبسنگ‌های مرجانی که زیستگاه گونه‌های بسیار متنوعی هستند کم‌کم نابود خواهند شد. بسیاری از گیاهان و خزندگان و آبزیان و بی‌مهرگان خونسرد که امکان مهاجرت یا قدرت تنظیم دمای بدن خود را همچون موجودات خونگرم ندارند از تولیدمثل باز خواهند ماند و بتدریج منقرض خواهند شد. گونه‌های جانوری هم که مهاجرت می‌کنند به واسطه ورود به اکوسیستم‌های جدید چرخه‌های زیستی قبلی را بر هم می‌زنند و زمینه‌سازی بروز آشفتگی اکولوژیک در عرصه‌های طبیعی می‌شوند. اکنون هر سال بین 3 تا 30 هزار گونه از حدود 10 میلیون گونه موجودات زنده روی زمین منقرض می‌شوند و تسریع این وضع با تداوم گرمایش جهانی موجب خواهد شد تا قریب به 25 تا 50 درصد از گونه‌های زنده تا پایان این قرن منقرض شوند. قطعا در این بین ما انسان‌ها به عنوان تازه‌واردترین موجودات روی کره زمین، نسبت به سوسک‌هایی که چند ده میلیون سال در زمین زیسته‌اند و روزهای دشواری به خود دیده‌اند مقاومت کمتری داشته و آسیب‌های بیشتری خواهیم دید.

آتشفشان، زلزله و زمین‌لغزه‌ها

تغییرات وسیع ناشی از گرمایش جهانی به سطح زمین محدود نیست. هر چند شاید عجیب باشد ولی بالا آمدن سطح آب دریاها موجب بروز آتشفشان و زلزله نیز می‌تواند بشود. افزایش وزن آب و تأثیر آن بر لبه‌های پوسته قاره‌ای به فوران آتشفشان‌ها و فعال شدن گسل‌ها خواهد انجامید. همچنین با ادامه فرآیند گرمایش جهانی پوسته زمین نیز گرم‌تر می‌شود و با ذوب شدن یخچال‌های طبیعی در ارتفاعات، احتمال زمین‌لغزه‌ها و سقوط سنگ‌ها از دامنه کوه‌ها را بیشتر می‌کند؛ خطری که زندگی مردم در نواحی کوهستانی را نیز مانند مردم ساحل‌نشین ناپایدار و شکننده می‌سازد. اینها همه حاکی از این است که از این پس شنیدن و خواندن خبرهایی از رخداد بلایای طبیعی متنوع در نقاط مختلف جهان جزئی از زندگی و به امر عادی‌تری از امروز تبدیل خواهد شد. نتایج این رخدادها اثری عمیق بر کشاورزی، صنعت، اقتصاد و در کل بر کاهش کیفیت زندگی نوادگان ما خواهد داشت که شاید بخشی از آنها را در دوران سالمندی خود به چشم ببینیم.

آیا به نقطه غیر قابل بازگشت رسیده‌ایم؟

آنچه خواندید سناریوی یک فیلم هالیوودی برای آینده زمین نبود. پیش‌بینی‌های علمی‌ای بود که براساس واقعیت‌های امروز انجام شده است. اجازه بدهید بدون حاشیه رفتن پاسخ پرسش را بگویم: بله! ظاهرا ما فرصت را تا حدی از دست داده‌ایم و از نقطه قابل بازگشت عبور کرده‌ایم. اکنون فقط می‌توانیم عواقب فزاینده رخداد گرمایش جهانی را با اقدامات مؤثر خود کندتر کنیم. این کار باید از تک‌تک ساکنان کره زمین شروع شود و تا سطح همکاری‌های بین‌المللی تسری یابد. قاعدتا در بلندمدت می‌توانیم راحت‌تر با موضوع کنار بیاییم. البته نسل بشر منقرض نخواهد شد و به هر حال سازگاری‌هایی با شرایط نه‌چندان مطلوب آینده سیاره‌مان پیدا خواهیم کرد، اما مسلما روزهای سختی پیش رو خواهیم داشت. طبیعت قوانین خاص خود را دارد و حالا که قریب به 2 قرن است قانون زمین را زیر پا گذاشته‌ایم، تحمل پیامدهایش در دهه‌های آینده لاجرم گریبانگیرمان خواهد شد.

در این پرونده کوشیده‌ایم ابعاد مختلف پیامدهای پدیده گرمایش جهانی و تغییر اقلیم را بررسی کنیم و راهکارهایی را معرفی کنیم که از شدت وخامت آن بر کیفیت زندگی آیندگان بکاهد.

منابع: فاجعه‌های جهانی / نشر حکمت

Live Science و Scientific American

کاظم کوکرم / دبیر گروه دانش