روایت سینما از مرد افسانه‌ای آفریقای جنوبی

میلیون‌ها نفر در این کشور آفریقایی برای سلامت او دعا کردند و یک بار دیگر توجه جامعه جهانی به وی جلب شد. چند شبکه تلویزیونی بین‌المللی مستندهایی درباره ماندلا پخش کردند و مجلات سینمایی به بازخوانی فیلم‌هایی پرداختند که درباره این رهبر انقلاب ضدنژادپرستی آفریقای‌جنوبی ساخته شده است. گزارش زیر یکی از مقالاتی است که نگاهی به سینمای ماندلا و فیلم‌هایی دارد که در رابطه با وی و تاریخ پرتلاطم چند دهه اخیر آفریقای‌جنوبی تهیه و تولید شده است.

صنعت سینما بین ژانرهای مختلف خود نگاه ویژه‌ای هم به فیلم‌های شرح‌حال‌گونه دارد و تولید آثاری درباره زندگی و فعالیت چهره‌های سرشناس در رشته‌های مختلف، یکی از دغدغه‌های تهیه‌کنندگان و فیلمسازان است. معمولا نام‌هایی که به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و ورزشی در سطح وسیعی مطرح می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردارند و صنعت سینما توجه ویژه‌ای به آنها نشان می‌دهد. این نام و چهره می‌تواند یک ورزشکار و بازیگر باشد یا یک سیاستمدار و کاشف. تماشاگران عادی سینما هم با استقبال از فیلم‌های شرح‌حال‌گونه در عمل نشان داده‌اند که دوست دارند زندگی چهره‌های سرشناس را روی پرده سینما ببینند و از نزدیک با زندگی، فعالیت‌ها و خلق و خوی آنها آشنا شوند. در بین نام‌ها و چهره‌های مطرح دنیای سیاست نلسون ماندلا به دلایل مختلف یکی از افرادی است که هم مورد توجه مردم عادی بوده و هم صنعت سینما علاقه زیادی برای تولید فیلم‌هایی درباره او داشته است.

طی 50 سال گذشته که ماندلا رهبری مردم آفریقای‌جنوبی علیه نژادپرستی را به‌عهده گرفت، نام او تیتر اخبار سیاسی بوده است. زندانی شدن هجده ساله وی، آزادی از زندان، مبارزه علیه آپارتاید، به پیروزی رساندن مبارزات مردم آفریقای‌جنوبی، اولین رئیس‌جمهور سیاه‌پوست و منتخب مردم پس از سقوط رژیم نژادپرست و کناره‌گیری از پست‌ها و مقام‌های دولتی در دو دهه گذشته، از جمله نکاتی است که سخت مورد توجه مردم و محافل سیاسی و اجتماعی قرار گرفت. هر یک از این موضوعات هم به تنهایی می‌تواند دستمایه تولید تعداد زیادی فیلم سینمایی قرار گیرد. صنعت سینما هم در یک انتخاب آگاهانه از این سوژه‌ها بهره گرفت و طی چند دهه گذشته، تعدادی فیلم در رابطه با این موضوعات تهیه و تولید کرده است.

صنعت سینمای آفریقای جنوبی در چند دهه گذشته در حال احیای خود بوده است و به همین دلیل تولید فیلم‌هایی درباره ماندلا جزو ضرورت‌های اولیه آن به حساب نیامده است. حتی فیلمی که از این کشور موفق به دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی سال شد («توتسی» محصول 2005 به کارگردانی گاوین‌هود) به بحث درباره شرایط زاغه‌نشین‌های پایتخت کشور پس از سقوط رژیم آپارتاید پرداخت تا آن‌که بخواهد درباره رهبر مبارزات انقلابی این کشور باشد. این در حالی است که لوکیشن‌های جذاب و متنوع آفریقای جنوبی، در هر دو دوره قبل و بعد از سقوط دولت راستگرا و سفیدپوست کشور یک منبع خوب مالی برای دولت بوده و بسیاری از گروه‌های فیلمسازی از این مناطق به عنوان محل‌های اصلی فیلمبرداری استفاده کردند. با این حال نمی‌توان گفت صنعت سینمای آفریقای‌جنوبی نسبت به نلسون ماندلا بی‌تفاوت بوده است. از یک‌سو، لوکیشن‌های آفریقای‌جنوبی به عنوان مکان‌های فیلمبرداری از طرف گروه‌های فیلمسازی بین‌المللی مورد استفاده قرار گرفتند تا قصه زندگی ماندلا را تعریف کنند و از سوی دیگر، تهیه‌کنندگان سینمایی آفریقای جنوبی در تولید محصولات خارجی و بین‌‌المللی درباره این رهبر مبارزات آزادیخواهانه مشارکت کردند.

برخی از منتقدان سینمایی و سیاسی در آفریقای جنوبی هم می‌گویند مردم این کشور اجازه آن را دارند که غیرآفریقایی‌ها فیلم‌هایی درباره رهبرشان بسازند تا آنها متهم به این نشوند قصد بت‌سازی از ماندلا را دارند.

دلیل هر چه که باشد، واقعیت این است که سرمایه و لوکیشن‌های آفریقای‌جنوبی کمک زیادی به خلق فیلم‌هایی شد که زندگی نسلون ماندلا را به عنوان مضمون محوری و مرکزی خود انتخاب کرده بودند. یک دیدگاه عمومی در آفریقای‌جنوبی می‌گوید وقتی خارجی‌ها فیلمی درباره ماندلا می‌سازند، تعداد تماشاگران بین‌المللی آن تا حد زیادی افزایش پیدا می‌کند. آنها فکر می‌کنند یک محصول بومی فقط در آفریقا امکان نمایش پیدا می‌کند و نمی‌تواند یک بازار وسیع بین‌المللی را در اختیار بگیرد.

اما یک محصول بین‌المللی، پخش بین‌‌المللی خیلی بهتری دارد و امکان اکران عمومی در سطح بسیار وسیع‌تری را خواهد داشت. به این ترتیب، این فیلم‌ها کمک می‌کنند تا نلسون ماندلا (و به تبع آن مبارزات مردم آفریقای‌جنوبی) در سطح وسیع‌تری در معرض دید مردم جهان قرار گیرد و آنها بتوانند قضاوت درست‌تری درباره وی بکنند. به صورت طبیعی، فیلمی که یک بازیگر سرشناس را در نقش ماندلا دارد، می‌تواند توجهات بیشتری را به خود جلب کند.

نکته‌ای که مورخان آفریقای‌جنوبی روی آن تاکید ویژه‌ای داشته و دارند، این است که فیلم‌هایی که در رابطه با ماندلا ساخته می‌شود حق مطلب را درباره او ادا کنند و به تحریف زندگی و مبارزات و اقدامات وی نپردازند. آنها می‌‌خواهند در همه حال تصویری درست و منطقی از وی روی پرده سینما به نمایش درآید. از آنجا که فیلم‌های شرح‌حال‌گونه درباره این رهبر سیاهپوست قاره آفریقا از سوی کسانی تهیه و تولید می‌شود که نگاه جانبدارانه و موافقی نسبت به ماندلا دارند، اهالی آفریقای‌جنوبی نگرانی از بابت روند کار ساخت این نوع فیلم‌ها ندارند. بسیاری از تهیه‌کنندگان و فیلمسازان مشرقی و مستقل بین‌‌المللی، هم در دوران حکومت آپارتاید و هم در سال‌های پس از استقلال، ساخت فیلم‌هایی درباره ماندلا و مبارزات استقلال‌طلبانه مردم آفریقای‌جنوبی را یکی از وظایف و رسالت‌های اصلی خود می‌دانستند.

نکته جالب در این رابطه این است که این هنرمندان مترقی هیچ‌وقت تلاش نکردند نسبت به ماندلا و مبارزاتش زیاده‌گویی کنند و در رابطه با تولید فیلم‌هایی درباره وی افراط کنند و دست به انبوه‌سازی غیرمنطقی بزنند.

در طول سال‌های گذشته تعداد زیادی از بازیگران رنگین‌پوست سینما در فیلم‌های سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی مختلفی در نقش ماندلا بازی کرده‌اند. در بین آنها می‌توان به چهره‌های سرشناسی مثل سیدنی پواتیه (اولین بازیگر رنگین‌پوست و آفریقایی‌تبار سینما که موفق به دریافت نقش‌های مهم و اصلی فیلم‌های آمریکایی در دهه 50 و 60 میلادی شد و تابوی سفیدپوست بودن برای کسب نقش اصلی را شکست)، دنی گلاور، مورگان فریمن، فیل لاما و جورج مک داون اشاره کرد.

این بازیگران نقش ماندلا را در دوران‌ مختلف زندگی‌اش به تصویر کشیدند و تمام آنها از بازی در نقش این شخصیت نامدار دنیای سیاست ابراز خرسندی و غرور کردند. «خداحافظ بافانا» (2007) به کارگردانی بیل آگست، فیلمساز دانمارکی براساس قصه کتاب باب گراهام ساخته شده و قصه واقعی زندانبان سفیدپوستی را به تصویر می‌کشد که نگهبان زندانی سیاهپوست خود به مدت 20 سال بود. نام این زندانی نلسون ماندلا بود. این محصول مشترک فرانسه، ایتالیا، انگلستان، بلژیک و آفریقای جنوبی جوزف فاینس را در نقش جیمز گریگوری زندانبان و دنیس هایسبرت را در نقش ماندلا داشت. این درام شرح‌حال‌گونه یکی از سرشناس‌ترین فیلم‌هایی است که سال‌های اسارت ماندلا در زندان را به نمایش می‌گذارد. Invictus فیلم پرسروصدای کلینت ایستوود، سراغ دورانی می‌رود که مبارزات مردم آفریقای جنوبی به ثمر نشسته و ماندلا رئیس‌جمهور کشور آزاد شده خود است.

در سال‌های آغازین دهه 90 میلادی که جامعه آفریقای‌جنوبی دستخوش تغییرات است و هنوز تاثیرات حکومت آپارتاید بر آن حس می‌شود، جام‌جهانی راگبی در حال برپایی است و تیم ورزشی آفریقای جنوبی با روحیه‌ای تازه در جستجوی پیروزی در این مسابقات است. مورگان فریمن در فیلم نقش ماندلا را بازی می‌کند و مت دیمون هم فرانسیس پینار مربی سفیدپوست تیم ورزشی است که به دنبال پیروزی درخشان در این مسابقات جهانی است. نکته‌ای که منتقدان سینمایی به آن اشاره می‌کنند این است که فیلم‌های شرح‌حال‌گونه درباره ماندلا یک جورهایی با دنیای ورزش ادغام می‌شود و ورزش در آنها نقش مهمی بازی می‌کند.

«راه طولانی تا آزادی» محصول جدید صنعت سینما، فیلمی پرخرج است که با نگاهی به کتاب خاطرات خود ماندلا ساخته شده و قرار است یکی از فیلم‌های پرسروصدای امسال باشد. ادریس البا در این فیلم در نقش ماندلا ظاهر شده است و برای آن پیش‌بینی فروش بالایی در جدول گیشه نمایش سینماها می‌شود.

اکران عمومی راه طولانی تا آزادی اواخر سال جاری میلادی با نمایش عمومی «وینی» همزمان شده است که جنیفر هادسون در آن نقش وینی ماندلا همسر دوم رهبر آفریقای‌جنوبی را بازی می‌کند. ماندلای این فیلم ترنس هاوارد است. اگر فیلم اول به روی زندگی رهبر سیاهپوست آفریقای‌جنوبی تکیه می‌کند، دومی وی را در نقش مکمل دارد و بخش عمده قصه خود را به وینی ماندلا اختصاص داده است.

جاستین چادویک، کارگردان انگلیسی‌تبار سینما سازنده راه طولانی تا آزادی است و اصرار دارد فیلمش همزمان با آمریکای‌شمالی در آفریقای‌جنوبی هم روی پرده سینماها برود. قصه فیلم او فاصله سال‌های 1924 تا 1994 را روایت می‌کند و بخش بزرگی از زندگی ماندلا را به نمایش می‌گذارد. به این ترتیب این فیلم اولین محصول سینمایی است که چنین بخش عظیمی از زندگی مرد افسانه‌ای تاریخ آفریقای‌جنوبی را پوشش می‌دهد. دو بازیگر نوجوان، هشت و شانزده سالگی ماندلا را بازی کرده‌اند. جزیره دوبن که ماندلا در آن زندانی بود، در استودیویی در کیپ تاون با ذکر جزئیات‌ دوباره‌سازی شد و تمام اشیایی که در فیلم مورد استفاده قرار گرفت، از سوی تهیه‌کنندگان آن به موزه ملی ماندلا اهدا شدند.

سازندگان راه طولانی تا آزادی گفته‌اند آن را با مشورت نزدیک و کامل با خانواده ماندلا و بنیاد ماندلا ساخته‌اند. آنانت سینگ، تهیه‌کننده هندی‌تبار مقیم آفریقای‌جنوبی در مصاحبه‌ای گفت ساخت این فیلم یکی از آرزوهای بزرگ زندگی‌اش بود و بیش از 18 سال است روی آن کار می‌کند. به گفته او،‌ وقتی ماندلا عکس‌های ادریس البا را در نقش خود دید، شوکه شد. او گفت: «این من هستم؟ خوشحال بودم که از انتخاب ما و کارمان راضی است.»

ادریس البا از بین صد بازیگر بومی و خارجی که نامزد بازی در نقش ماندلا بودند، انتخاب شد. او بازی در نقش ماندلا را یک خواست درونی می‌داند و از فیلم به عنوان یک پروژه شخصی یاد می‌کند. نکته جالب این است که سازندگان فیلم هیچ اصراری نداشتند او در جلوی دوربین کاملا شبیه ماندلا به نظر برسد.

رویترز / مترجم:‌ کیکاووس زیاری