تجسم توحید در عمارت‌های شکوهمند

چرا که سنت اسلامی، به مثابه یک سنت وحیانی و الهی، طبیعتا ظرفیت‌هایی را درون خود دارد که این ظرفیت‌ها توسط پیروان یا مخاطبان این سنت در طول تاریخ به نحو آگاهانه یا ناخودآگاه، متجسم شده است. یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که قابل تامل‌ترین تجسم‌های سنت اسلامی در آن مشهود است، عرصه هنر و به‌ویژه معماری است.

هنر اسلامی به واسطه روح توحیدی این سنت، دارای مشخصه‌هایی است که در آثار و رشته‌های مختلف هنری متعلق به دوره‌های متفاوت اسلامی مشهود است.

در هنر اسلامی به تبعیت از روح آموزه‌های اسلامی، هم جهان مادی دیده می‌شود، و هم جهان اخروی. هم کثرت مشهود است و هم وحدت ملحوظ. هم بشر اصیل است و هم خدا معبود. هم خیر مطلوب است و هم وجود شر، پذیرفته شده است.

معماری اسلامی از جمله رشته‌های هنر اسلامی است که درخشش آن، نمود بیشتری بین دیگر رشته‌های هنر اسلامی دارد.

آثار متفاوت هنر معماری اسلامی در شهرهای مختلف کشورهایی که فرهنگ اسلامی در آنها راه یافته، بیانگر معانی ژرفی است که سال‌های سال پژوهشگران مختلف هنر از سراسر دنیا را به این کشورها می‌کشاند تا در باب معانی و نشانه شناسی آنها به مطالعه بپردازند. هند، ترکیه، اسپانیا و مهم‌تر از همه، ایران، دربردارنده آثار معماری ای است که هم دارای جذابیت بصری است که حتی ناآشناترین بیننده با مفاهیم پژوهش هنر و فرهنگ اسلامی را جذب خود می‌کند و هم قابلیت مطالعات ژرف زیبایی شناسی و نشانه شناسی را دارد.

در میان کشورهای یاد شده، ایران جایگاه خاصی را به لحاظ کثرت آثار معماری اسلامی موجود دارد. در هر یک از شهرهای با سابقه تاریخی ایران؛ همچون اصفهان، شیراز، کاشان، و...، مساجد و خانه‌های سنتی و تاریخی ای یافت می‌شود که هریک نمایانگر روح فرهنگ حاکم بر دوره خلق این آثار بوده است.

اما بسیاری از این آثار در عین حال که نمایانگر روح فرهنگ دینی حاکم در دوره مربوط است، از نبوغ و توانایی و خلاقیت صاحبان و طراحان اثر نیز حکایت می‌کند. شیخ بهایی، فقیه و ریاضی دان مسلمان از آن دسته علمایی است که آثار هنری او در عمارت‌های معماری ای که وی دستی در آنها داشته، مورد توجه بسیاری از شرق شناسان قرار گرفته است.

برخی از این عالم بنام خرده می‌گیرند که چرا به دربار سلاطین نزدیک شده و شأن مستقل یک عالم و فقیه را رعایت نکرده است. اما نزدیکی شیخ بهایی به دربار، نه به طمع قدرت، بلکه با هدف استفاده از منابع این قدرت برای خدمت به فرهنگ اسلامی صورت گرفته است.

امام خمینی (ره) در رد این گونه شبهات چنین می‏فرماید: «... می‏بینیم که یک طایفه از علما، اینها گذشت کرده‏اند از یک مقاماتی و متصل شده‏اند به یک سلاطین با این که می‏دیدند مردم مخالفند، لکن برای ترویج دیانت و ترویج تشیع اسلامی و ترویج مذهب حق، اینها متصل شده‏اند به یک سلاطین، و این سلاطین را وادار کرده‏اند، خواهی نخواهی برای ترویج مذهب تشیع و این‏ها آخوند درباری نبودند. این اشتباهی است که بعضی نویسندگان ما می‏کنند.... اینها اغراض سیاسی داشتند، اغراض دینی داشتند. نباید یک کسی تا به گوشش می‏خورد که مثلاً مجلسی رحمه الله، محقق ثانی رحمه الله، شیخ بهایی رحمه الله با این‏ها روابط داشته‏اند و می‏رفتند سراغ اینها، همراهی‏شان می‏کردند، خیال کنند که اینها مانده‏اند برای جاه و عزت، و احتیاج داشتند به این که سلطان حسین و شاه عباس به آنها عنایتی بکنند. این‌حرف‌ها نبوده در کار، آنها گذشت کردند، یک مجاهده نفسانی کرده‏اند برای این که مذهب را به وسیله آنها، به دست آنها ترویج کنند. »

یکی از ثمراتی که استفاده شیخ بهایی از امکانات درباری داشته است، آثار معماری ای است که در دوره صفویه با طراحی شیخ ساخته شده‌ است، آثاری که نمایانگر روح فرهنگ اسلامی است و درخشش خاصی حتی در بین آثار همتراز معماری اسلامی دوره‌های دیگر اسلامی دارد.

تمام 78 سال عمر شیخ بهایی مقارن بود با دوره حکمرانی سلسله صفویه؛ یعنی زمان سلطنت چهار پادشاه این سلسله که عبارتند از شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم، محمد خدابنده و شاه عباس اول. آثار معماری شیخ بهایی، و به ویژه مسجد امام، واقع در میدان نقش جهان اصفهان، از مهم‌ترین آثار معماری دوران صفویه محسوب می‌شود.

در کتیبه‌های مختلف مسجدامام، نامی از شیخ بهایی، به عنوان طراح این مسجد برده نشده است، نام علی اکبر اصفهانی به عنوان معمار و بدیع الزمان تونی به‌عنوان فراهم کننده محل مسجد و نقشه‌ بنا، و محب علی بک برده شده است. اما طراحی این بنا منسوب به شیخ بهایی است.

این مسجد، یکی از مسجدهای چهار ایوانی جهان اسلام است و از شاهکارهای کاشیکاری تاریخی در دنیا محسوب می‌شود.

فضای معماری این مسجد، بسیار زیبا، آرامش بخش و در عین حال باشکوه است و یک انسان موحد در عین دیدن زیبایی و شکوه، همزمان آرامشی را که یادآور این باور اسلامی است که مسجد، خانه خدا و نیز مامن مومن است، تجربه می‌کند.

مسجد خانه خداست، چنان که این صفت به کعبه نیز نسبت داده شده است و شاید از همین رو بر سر در اصلی این مسجد با خط رضا عباسی نوشته شده است: «شد در کعبه در سپاهان باز»

انسان در حال عبور از در اصلی و ایوان ورودی مسجد، چرخش 45 درجه‌ای مسیر به سمت راست را احساس نمی‌کند، و این چرخش نامحسوس به‌این منظور طراحی شده که مسیر به سمت قبله قرار گیرد.

این مسجد دارای حیاط مستطیلی شکل است که محیط آن را رواق‌های طاق دار و دو طبقه در برگرفته است و اواسط هر یک از ضلع‌های این حیاط، ایوان بزرگی موجود است وبنابراین 4 ایوان بزرگ در این حیاط مشهود است که دو ایوان از آنها به شبستان‌های کوچک راه می‌یابد و دو ایوان دیگر در محور قبله معرف مدخل و محراب مسجد است.

در میان مناره‌های بلند این عمارت، گنبد عظیم و باشکوهی نمایان است. این گنبد با 54 متر ارتفاع کاربرد بسیار زیادی داشته است، چرا که صدا را به نحو آشکار انعکاس می‌دهد. قسمت زیر این گنبد، یکی از باشکوه‌ترین بخش‌های این عمارت است. تزیین‌های زیر گنبد بسیار زیباست و با مهارت بالایی خلق شده است، و در زیر زمینه آبی رنگ، گل و بوته‌های طلایی و سفید منقش شده است، و داخل گنبد کتیبه‌ای موجود است که از آثار عبدالباقی تبریزی است و روی زمینه لاجوردی، به خط ثلث نگاشته شده است.

معماری مسجد امام اصفهان، ناخود آگاه روح باورهای توحیدی خالقانش را به بیننده انتقال می‌دهد. وقتی بیننده هر یک از ایوان‌ها، رواق‌ها و گنبد عظیم مسجد را که از پایین به بالا مشاهده می‌کند، آموزه سیر از کثرت به وحدت، یا حرکت از خلایق به سمت حق را که از آموزه‌های اصلی عرفان اسلامی است، به یاد می‌آورد.

ساعد فیض‌آبادی - جام‌جم