خانواده واقعی یا خانواده تلویزیونی؟

حتی روابطی که در میان اعضای یک خانواده جریان دارد چندان شبیه آنچه در سطح جامعه مشاهده می‌شود نیست. حقوق متقابل زن و شوهر در این مجموعه‌ها تا حدود زیادی نادیده گرفته می‌شود. بیننده کمتر نشانی از محبت، عاطفه، گذشت، همدلی و... را در میان زن و شوهرهای سریال‌های تلویزیونی می‌بیند. بیشتر جر و بحث و در اصطلاح عامیانه کل کل و حال‌گیری، مچ یکدیگر را باز کردن و به تمسخر گرفتن است. برادران و خواهران مجموعه‌های نمایشی هم کمتر با هم مهربانندبیشتر رقیب هستند تا رفیق و هر کس به فکر خویش و در پی منافع خود است.

نادیده‌گرفتن زندگی واقعی مردم

چه عواملی باعث شده که مناسبات تصنعی بر روابط زن و شوهرهای مجموعه‌های نمایشی برقرار شده و با آنچه در لایه‌های مختلف جامعه مشاهده می‌کنیم فاصله داشته باشند.

خشایار الوند، فیلمنامه‌نویسی که این روزها در کنار محسن تنابنده مشغول نوشتن سریال پایتخت 4 است، عامل اصلی واقعی نبودن روابط خانوادگی و به‌خصوص زن و شوهری در سریال‌های تلویزیونی را بسته بودن دست طراح و نویسنده ذکر می‌کند. الوند با تاکید بر این‌که خیلی از اتفاقاتی که در سطح جامعه رخ می‌دهد قابل پخش در تلویزیون نیست، به جام‌جم گفت: یکی از دلایل کم شدن اقبال مخاطب به سریال‌های تلویزیونی این است که مردم کمتر خودشان، روابط و دغدغه‌هایشان را در آن می‌بینند. ما فرم خفیف‌شده، زهر گرفته و تقریبا خنثی یک اتفاق را در آثار تلویزیونی نشان می‌دهیم و به این ترتیب کاملا طبیعی است که بیننده از سریال جلوتر باشد. فکر می‌کنم اگر خط قرمز‌ها کمتر شود قادر باشیم بدون سیاه‌نمایی اتفاقات جامعه را بازتاب بدهیم. حتی می‌توانیم عشق را هم نشان دهیم. متاسفانه فضای کلی برای جلب و جذب تماشاگر چه از طریق خنداندن و چه از راه گریاندن مناسب نیست و فشارها و تنگناها زیاد است. شاید هم نویسندگان ما ظرفیت و توانایی لازم را ندارند.

شباهت ضرورتی ندارد

در برابر منتقدانی که سریال‌های نمایشی را بازتابی از آنچه در سطح جامعه می‌گذرد، می‌دانند و معتقدند که روابط نمایش داده شده در این مجموعه‌ها باید به مناسباتی که در میان خانواده‌های ایرانی حاکم است شباهت داشته باشد، هستند کسانی که این تشابه را اصولا غیرضروری می‌دانند. رحمان سیفی آزاد، مدیر گروه فیلم و سریال شبکه یک از جمله این افراد است.

به اعتقاد سیفی آزاد، ضرورتی ندارد هر چه در تلویزیون نمایش داده می‌شود مابه ازای بیرونی داشته باشد و این مساله که هر مورد نمایشی با معیارها و اشکال بیرونی‌اش سنجیده شود، اشتباه است.

وی در این‌باره گفت: چه ایرادی دارد در یک کار فانتزی و تخیلی یک خانواده متفاوت به تصویر کشیده شود. واقعیت این است فضای رئالیستی غلط بر فضای نقادی آثار نمایشی تلویزیون حاکم شده و تخیل در داستان‌پردازی را از دنیای درام خارج کرده است. متاسفانه در درام‌های ما خیال‌پردازی چندانی مشاهده نمی‌شود. وقتی نویسنده و کارگردان یک خانواده را طراحی می‌کنند، به آنها ایراد گرفته می‌شود که چرا شبیه آن را در جامعه مشاهده نمی‌کنیم. اصولا قرار نیست همه خانواده‌ها و شخصیت‌های نمایشی شبیه واقعیت باشند. با این نگاه، دنیای داستان‌پردازی و تخیل از بین می‌رود و نابود می‌شود.

در تصویرسازی هم با همین نگرش مواجه هستیم. به دلیل این نگاه و باورهای مذهبی‌مان به محض این‌که یک واژه محبت‌آمیز مثل جانم بین بازیگرانی که نقش زن و شوهر را بازی می‌کنند رد و بدل می‌شود، شروع می‌کنیم به اعتراض که چرا یک زن و مرد غریبه به هم چنین گفته‌اند. یادمان می‌رود که اینجا دنیای داستان است. در این دنیا فرض بر این است که این بازیگران زن و شوهر هستند و بیننده باید آنها را در چنین نقش‌هایی بپذیرد. دنیای داستان را با عالم واقعیت مقایسه می‌کنیم و با عقبه آدم‌ها کار داریم.

مدیر گروه فیلم سریال شبکه یک یادآور شد: تلویزیون به عنوان یک رسانه از جامعه بازتاب می‌گیرد. وقتی جامعه به نمایش محبت میان زوج‌های آثار نمایشی واکنش نشان می‌دهد و اعتراض می‌کند، مسئولان تلویزیون هم مجبورند خودشان را با نظر مردم تطبیق دهند. خطر اصلی را منتقدان به آثار نمایشی وارد می‌کنند کسانی که درام را نمی‌شناسند و به خودشان اجازه اظهارنظر هم می‌دهند.

تشکیل شورای عالی خانواده در صداوسیما

یک جامعه‌شناس اما در نظری متضاد با مدیر گروه سریال شبکه یک معتقد است که سریال‌های تلویزیونی متن اصلی جامعه را نشان نمی‌دهند و با اغراق در داستان و ساختار، آسیب‌های زیادی را به کانون خانواده‌ها وارد می‌کنند.

دکتر غلامرضا قاسمی‌کبریا در این‌باره گفت: البته ممکن است این سریال‌ها حاوی نکات اخلاقی هم باشند، اما آنقدر تنش‌ها، اختلافات و سرکشی‌ها را بزرگنمایی می‌کنند که این پیام‌های اخلاقی دیده نمی‌شود. ما در سریال‌هایی که در سال‌های نه‌چندان دور از تلویزیون پخش می‌شد شاهد صفا، صمیمیت، الفت، همرنگی و همدلی میان اعضای خانواده و بخصوص زن و شوهرها بودیم، اما امروزه چنین ویژگی‌هایی را در میان خانواده‌های آثار نمایشی کمتر می‌بینیم.

این استاد دانشگاه پیشنهاد کرد که شورای عالی خانواده در صداوسیما تاسیس و تمام پیام‌های رفتاری و اخلاقی سریال‌های در حال ساخت را رصد کرده و بر روند ساخت این مجموعه‌ها نظارت داشته باشند. قاسمی‌کبریا تاکید کرد: در سریال‌های تلویزیونی باید هدف‌های رفتاری و روابط میان اعضای خانواده و بخصوص زن و شوهر را طوری تعریف و طراحی کنیم که مرد همیشه و در همه حال حامی زن بوده و زن نیز خود و اتمسفر خانه را دوست‌داشتنی و مطلوب حفظ کند.

محسن محمدی / گروه رادیو و تلویزیون