بازتاب رفتار‌ناپسند در ‌آینه طنز «شمعدونی»

او بر این باور است که شمعدونی طنز است و باید نورافکن بگیرد به سمت اشتباهات، آنها را بزرگ کند تا دیده شوند و مردم پرهیز کنند از تکرار همان اشتباهات و به خودشان تلنگر بزنند. در سریال شمعدونی به احتمال قریب‌به‌یقین خود سروش صحت هم واقف بوده که کار سختی را پیش رو خواهد داشت.

خواه ناخواه اثر جدید او از 2 جنبه و نظر مقایسه شده و در کفه ترازوی منتقدان قرار می‌گیرد؛ یکی در قیاس با مجموعه «در حاشیه» که پیش از شمعدونی پخش شد و دیگری هم در ارزیابی کیفیتش به نسبت سریال‌های قبلی خود او؛ چارخونه، ساختمان پزشکان و پژمان.

سریال شمعدونی در قیاس با سریال در حاشیه، رویکرد متفاوتی دارد و یک سریال خانوادگی ـ اجتماعی است که نیم‌نگاهی هم به کاستی‌های اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی دارد، در حالی‌که سریال مهران مدیری بی‌پرده و عریان مشکلات و نارسایی‌های سیستم پزشکی و درمانی کشور را مورد واکاوی و نقد قرار می‌داد. صحت به سیاق همیشگی خود چند خانواده را دور هم گرد آورده و مناسبات، کنش‌ها، تعاملات و تعارضات آنها را روایت کرده و به تصویر می‌کشد.

در عین حال و در پس این روابط خانوادگی به نارسایی و معضلات اجتماعی و فرهنگی هم کنایه‌ای می‌زند و انتقادی می‌کند، در لفافه و محتاط البته.

شمعدونی یک طنز خانوادگی ـ اجتماعی است که راوی روابط خانواده‌هاست؛ خانواده‌هایی که اعضایش شاید بر مدار محبت با هم برخورد نکنند و تعامل نداشته باشند، اما هر چه هست و در تحت شرایطی با هم می‌مانند و کانون خانواده را دچار تزلزل و سستی نمی‌کنند.

به هر حال هر چه هست، سریال شمعدونی به سیاق آثار قبلی سروش صحت هر چه جلوتر می‌رود و از شروع پخشش بیشتر می‌گذرد، توفیق بیشتری پیدا می‌کند در برقراری ارتباط با مخاطب و همراه‌کردنش با خود. بینندگان شمعدونی هم مانند پژمان و ساختمان پزشکان روز به روز شماره می‌گیرند و بر تعدادشان افزوده می‌شود.شمعدونی البته به‌قوت و توان ساختمان پزشکان نیست؛ هرچند برخی آن را همتراز پژمان می‌دانند.

تولید جذابیت با ساده‌ترین موضوعات خانوادگی

به باور جبار آذین، منتقد سینما و تلویزیون، شمعدونی یک سریال طنز خانوادگی اجتماعی است که با آب شدن یخ‌های قسمت‌های نخستین‌اش و نمایان شدن داستان و داستانک‌های فیلمنامه و سر و شکل گرفتن شخصیت‌هایش، مخاطبان خاص خود را یافته و بینندگان زیادی را پای گیرنده‌های خانگی می‌نشاند.

آذین در گفت‌وگو با جام‌جم این اتفاق را نشانگر توجه و اقبال مخاطبان به آثار نمایشی و طنز تاثیرگذار اجتماعی و خانوادگی رسانه ملی دانست و گفت: بر مدیران و سیاست‌گذاران صدا و سیماست که در جهت اجرایی کردن منشور اصولی و بنیانی سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی توجه خاص خود را معطوف تولید آثار طناز اجتماعی خانوادگی تاثیرگذار در تلویزیون کنند.

به اعتقاد وی، سروش صحت توانسته با استفاده از ساده و ملموس‌ترین موضوعات خانوادگی و طراحی هنری سوژه‌های باورپذیر و سرگرم‌کننده در قالب طنز در نوشتار فیلمنامه و قوام تصویری سریال به موفقیت برسد.

آذین افزود: در توفیق سریال شمعدونی، شخصیت‌پردازی پررنگ و ماجراسازی‌های مناسب و ایجاد موقعیت‌ها و بازآفرینی دیالوگ‌ها و مناسبات طنازانه سهمی مهم و بارز دارند. با آن‌که این سریال به لحاظ محتوایی و استحکام دراماتیک به قوت ساختمان پزشکان نیست اما همچنان ویژگی‌های سلیقه‌ای و هنری سروش صحت را در جای جای خود دارد و توانسته از ابتدایی و ساده‌ترین سوژه‌ها یکی از بهترین آثار طنز تلویزیونی سال‌های اخیر را به نمایش بگذارد.

موفقیت‌های این سریال می‌تواند ترغیب‌کننده و مشوق مدیران رسانه ملی باشد که با ساخت آثار طنز نمایشی، شادی و امید را در چارچوب زندگی ایرانی ـ اسلامی هر چه بیشتر ترویج دهند.

طنز فقط خنداندن نیست

سریال شمعدونی علاوه بر پرداخت به مسائل و روابط خانوادگی، به معضلات مشهود در میان خانواده‌ها هم می‌پردازد و گاه حتی به شکلی اغراق شده این ناهنجاری‌ها را نشان می‌دهد.

به اعتقاد مهدی مظلومی که سریال‌های «لطفا دور نزنیم» و «بدون شرح» را در کارنامه خود دارد، کارکرد طنز بیان مشکلات و مصائب جامعه با زبان شیرین ولی نیشدار به قصد واداشتن مخاطب به تفکر است و مجموعه سروش صحت از این بابت تا حدی موفق بوده و نمره قابل قبولی می‌گیرد.

مظلومی با تاکید بر این‌که سریال شمعدونی در بسیاری از تعاریف طنز می‌گنجد، تصریح کرد: متاسفانه برخی گمان می‌کنند که طنز یعنی خنداندن، قهقهه زدن، مسخره کردن، ادا درآوردن و شلنگ تخته انداختن؛ در حالی که اصلا این‌گونه نیست. سریال شمعدونی به دور از لوس‌بازی‌های رایج آثار طنز یک‌سری از رفتارهای غلط موجود در سطح خانواده‌ها و جامعه را به تمسخر می‌گیرد و از این لحاظ به تعریف طنز نزدیک است. ممکن است بیننده با دیدن سریال قهقهه نزند، اما از تماشایش لذت می‌برد.

سریال شمعدونی به برخی از رفتارهای اشتباه تربیتی خانواده‌های ایرانی انتقاد دارد. به طور مثال بعضی از رفتارهای غلط کودک سریال بخوبی به تصویر کشیده شده است. رفتارهای زشت این کودک ممکن است لج مخاطب را هم دربیاورد و او را عصبانی کند، اما در عین حال بازتاب‌دهنده یک ناهنجاری تربیتی نیز هست. ضمن اینکه نوع جامعه‌پذیری و تربیت اجتماعی وی را نیز به طنز می‌کشد و زیر سوال می‌برد. در بسیاری از خانواده‌ها چنین کودکانی وجود دارند و باید به معضلات تربیتی آنها پرداخت. هیچ بیننده‌ای از رفتار مادر و فرزند سریال رضایت ندارد و از آنها الگوبرداری نمی‌کند.

فرصت به بازیگران مستعد جوان

سروش صحت در واپسین اثرش، شمعدونی، به بازیگرانی که بیشتر خاستگاه تئاتری دارند، اعتماد کرده و بیشتر نقش‌های اصلی سریال را به آنها سپرده است؛ شخصیت اصلی سریال را هم محمد نادری بازی می‌کند که هنرپیشه تئاتر بوده و این مجموعه اولین حضور جدی او در تلویزیون است.

مظلومی در این‌باره معتقد است: تا کی قرار است از بازیگران ستاره در کارهای طنز استفاده کنیم. باید فضایی برای بازیگران مستعد و ناشناخته ایجاد شود تا به این عرصه ورود کنند و پس از تجربه‌اندوزی ماندگار شوند. محمد نادری، بازیگر بااستعدادی است که در اولین حضور جدی‌اش نمره قبولی می‌گیرد و آن میزان خامی که در کارش دیده می‌شود هم طبیعی است. مطمئن هستم که او آینده خوبی خواهد داشت.

حضور کارشناس تربیتی در کنار فیلمنامه‌نویسان

یک متخصص مسائل تربیتی به برنامه‌سازان تلویزیونی توصیه می‌کند که آثارشان را با حضور و نظر کارشناسان و مشاوران خانواده تولید کنند تا از این طریق محصول بهتری را به مخاطب ارائه دهند. دکتر محسن ایمانی اظهار کرد: حضور مشاوران خانواده در کنار فیلمنامه‌نویسان و کارگردانان باعث می‌شود خانواده‌های نمایش داده در یک اثر و نوع روابط و تعاملاتشان واقعی‌تر به نظر برسد. در تیتراژ پایانی بیشتر مجموعه‌های نمایشی می‌توان از کارشناسان و مشاوران مسائل تربیتی و خانواده سراغی گرفت، اما گاهی هم این مهم مورد غفلت واقع می‌شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: شاید در اوایل انقلاب فضای خانوادگی نمایش داده شده در سریال‌های تلویزیونی با واقعیت‌های روز جامعه تقارب و همخوانی بیشتری داشت. این روزها بیشتر سریال‌های نمایشی در تهران ساخته می‌شود و به نوعی بازتاب‌دهنده سبک و نوع زندگی پایتخت‌نشینان است. همین زرق و برق نمایش داده شده در مجموعه‌ها ممکن است موجب به وجود آمدن تنش و اصطکاک در خانواده‌های شهرهای کوچک و روستاهای دورافتاده شود.

محسن محمدی / گروه رادیو و تلویزیون