توهم توسعه علمی ، واقعی نیست

در سالهای اخیر ، همواره آمارهای موسسه اطلاعات علمی (ISI) مورد توجه محافل علمی ، دانشگاهی و سیاستگذاران علمی و پژوهشی کشور قرار داشته است.

کد خبر: ۱۴۸۴۵۹

اما آنچه بیش از پیش ذهن هر پژوهشگر مشتاقی را به خود جلب می کند این است که چرا همواره شاهد موضع گیری های متفاوتی در قبال آن هستیم؛
چرا موسسه اطلاعات علمی در نزد برخی از بزرگان تا حد پرستش مورد احترام است و در مقابل ، در نزد برخی دیگر از صاحب نظران ، به عنوان آفتی که حتی نیم نگاهی به آن نیز می تواند آتش توهم و وسوسه دروغین توسعه علمی را دامنگیر کشور کند معرفی شده است؛ براستی ، واقعیت کدام است؛ موسسه اطلاعات علمی چگونه موسسه ای است؛ چه خدماتی عرضه می کند؛ در سطح بین المللی ، اهمیت آن در چه زمینه و به چه میزانی است؛ رویکرد کشور ما در قبال آن چگونه بوده و هست؛ و...
اینها تنها بخشی از سوالاتی بود که از دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی ، مدیر گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و عضو هیات علمی دانشگاه شاهد ، پرسیدیم.

به طورکلی تولیدعلم چقدر مهم است وچه نقشی در ابعاد مختلف توسعه کشورها ایفا می کند؛
مطالعه تاریخ علم و فناوری کشورها نشان می دهد که تقریبا تمام کشورها از ابتدا کار خود را با تولید علم آغاز کرده اند و سپس به فناوری دست یافته اند. تنها کشوری که از این قاعده عدول کرده و در ابتدا فناوری را به عنوان مقدمه تولید علم مورد نظر قرار داده ژاپن بوده است . اما ژاپن نیز بزودی دریافت که با مشکلات عدیده ای ، از جمله کاهش نوآوری در فناوری مواجه شده است . از این رو ، در دهه 1980 ، اعلامیه عمومی تولید علم خود را صادر کرد و طی آن از همه ژاپنی ها خواست که در هر کجا و با استفاده از هر وسیله ممکن به تولید علم بپردازند بنابراین توسعه دارای ابعاد گوناگون است و برای حرکت در آن راستا ، تدوین برنامه های توسعه هر کشور با توجه به راهبردهای توسعه منطقه ای و جهانی و با در نظر داشتن تجربیات بین المللی ضرورت دارد. گام برداشتن در این مسیر مستلزم برنامه ریزی راهبردی است و برنامه ریزی راهبردی نیز نیازمند در اختیار داشتن اطلاعات لازم در خصوص توانمندی های علمی خود و مقایسه آن با محیط بیرونی (منطقه و جهان) است . به همین دلیل ، ابزارهای مختلفی برای سنجش ابعاد مختلف توسعه کشورها وجود دارد که تنها یکی از آنها آمارهای موسسه اطلاعات علمی است . به عنوان نمونه ، می توان از شاخصهای سنجش فناوری که توسط مجمع جهانی اقتصاد (WEF) ارائه می شود و به ارزیابی مشارکت اقتصادی کشورها در فناوری جهانی می پردازد اشاره کرد. شاخص دستیابی به فناوری (TAI) که توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) عرضه می شود به عنوان یکی دیگر از شاخصهایی که میزان دستیابی به فناوری را در کشورهای مختلف جهان مورد ارزیابی قرار می دهد مطرح است . شاخص ظرفیت علم و فناوری موسسه RAND ، شاخص رشد رقابت پذیری (GCI) ، شاخص دستورالعمل های فراسکاتی و اسلو که توسط OECD ارائه می شود و به ترتیب تحقیق و توسعه (RD) و همچنین نوآوری (I) کشورها را مورد ارزیابی قرار می دهد برخی از این شاخصها به شمار می روند. علاوه بر این ، شاخصهای مهم دیگری نیز به منظور ارزیابی ابعاد دیگری از توسعه کشورها تدوین شده است . در کشور ما نیز فعالیت های مختلفی برای تدوین شاخصها و ارزیابی وضعیت علم و فناوری صورت پذیرفته است. در یکی از مهمترین این فعالیت ها که توسط گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در حال اجراست ، جمع بندی مجموعه این فعالیت ها در کشور و تدوین شاخصهایی ملی برای سنجش و ارزیابی تولیدات علمی و فناوری ، در دستور کار قرار دارد که در نظر است تا از نتایج آن در راستای ارزیابی سایر تولیدات علمی ایران بهره برداری شود. به این ترتیب ، در محافل سیاستگذاری و تصمیم گیری علمی و پژوهشی ایران نیز هیچگاه این دیدگاه که تعداد مقاله های نمایه شده در پایگاه های موسسه اطلاعات علمی را به عنوان تنها ملاک ارزیابی توسعه کشور به شمار آورد مطرح نبوده است بلکه همواره از آن به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای سنجش تولیدات علمی که خود نیز به عنوان یکی از شاخصهای اساسی توسعه کشورها و نه تمام آن محسوب می شود یاد شده است.

این موضوع درست است که مبنای سنجش باید در سطح جهانی پذیرفته شده و در نتیجه امکان مقایسه وجود داشته باشد اما از آنجا که ISI به عنوان تنها ملاک ارزیابی توسعه کشورها مطرح نیست ، پس علت اهمیت پیدا کردن بیش از حد این پایگاه علم سنجی چیست؛
امروزه ، علاوه بر پایگاه های علم سنجی موسسه اطلاعات علمی (ISI) ، سایر پایگاه های بین المللی نظیر Google Scholar، Scopus و مانند آن نیز با در نظر گرفتن همین ملاحظات طراحی شده و در دسترس قرار گرفته اند.
در عین حال ، در چند دهه اخیر ، پایگاه های اطلاعاتی موسسه اطلاعات علمی (ISI) ، به دلیل برخورداری از ویژگی های متعدد و همچنین به علت دارا بودن بسیاری از مولفه های دیگر ، بیش از سایر پایگاه های علم سنجی مورد توجه متخصصان این حوزه در سراسر جهان قرار داشته است . خدمات آن موسسه ، با توجه به نیازهای مورد نظر متخصصان علم سنجی و به صورتی بسیار سریع و دقیق عرضه می شود و به سهولت امکان دریافت انواع خروجی های آماری را برای کاربران فراهم می سازد.
مجموعه همین ویژگی ها ، پایگاه های اطلاعاتی آن موسسه را در ردیف پراستفاده ترین و معتبرترین پایگاه های علم سنجی دنیا قرار داده است بنابراین ، پایگاه های علم سنجی موسسه اطلاعات علمی ، همواره به عنوان یک ابزار اندازه گیری مورد نظر قرار داشته است البته ابزاری که بر اندازه گیری بخشی از توان علمی کشورها تمرکز دارد که در قالب تولیدات علمی ، در نشریات معتبر بین المللی منتشر می شود. در عین حال ، موسسه اطلاعات علمی ، معیارهای مورد نظر خود را برای شناسایی و انتخاب نشریات معتبر مشخص ساخته است.

آن موسسه ، ضمن تایید اعتبار نشریاتی که نمایه سازی می کند ، به این نکته نیز اشاره دارد که این نشریات ، تنها نشریات معتبر دنیا نیستند بلکه اینها بر اساس معیارها و امکانات موسسه اطلاعات علمی انتخاب شده و مورد سنجش قرار می گیرند.
بر این اساس ، همان ویژگی های مطلوب پایگاه های موسسه اطلاعات علمی موجب شده است تا متخصصان علم سنجی در سراسر جهان ، استفاده از آمارهای آن موسسه را در سطح بین المللی و برای مقایسه تولیدات علمی در اولویت قرار دهند. البته متخصصان علم سنجی ، بر این نکته که این بخش از تولیدات علمی ، تمام توان علمی کشورها را در بر نمی گیرد واقف هستند، اما در عین حال ، این اعتقاد نیز وجود دارد که نشریات مزبور، بخش عمده ای از نشریات معتبر جهان را که اطلاعات آنها با سرعت و دقت زیادی توسط یک موسسه معتبر بین المللی نمایه سازی می شود تشکیل می دهد.

در این میان چرا دانشمندان ، نشریات ، دانشگاه ها و حتی کشورها تلاش می کنند طبق معیارهای ISI حرکت کنند؛ این موضوع چه نتایج مثبتی برای آنها درپی دارد؛
از طرفی ، این نکته را از یاد نبریم که هرگاه معیارهایی برای ارزیابی معرفی می شود، جامعه مخاطب تلاش می کند تا فعالیت های خود را با آن معیارها همسو سازد و آن را به گونه ای هدایت کند که بیشترین امتیازات را بر اساس آن معیارها کسب کند. به طور طبیعی ، این قاعده در مورد معیارهای موسسه اطلاعات علمی نیز صادق است . بنابراین ، نباید چندان دور از انتظار باشد که دانشمندان سعی کنند تولیدات علمی خود را در نشریات تحت پوشش پایگاه های موسسه اطلاعات علمی منتشر کنند. زیرا در صورتی که بر طبق معیارهای تعیین شده ، موفق به احراز رتبه های بالاتر علمی شوند، به سرعت در سطح ملی و بین المللی شناخته می شوند و شرایط بهتری برای بهره مندی از آثار علمی آنها به وجود می آید. در پی آن ، نشریات نیز تلاش می کنند تا سطح خود را با انتظارات و معیارهای مورد نظر موسسه اطلاعات علمی نزدیک سازند ، چرا که در این صورت از امکان نمایه شدن در پایگاه های آن موسسه و کسب امتیازاتی که از این طریق برای آنها مترتب خواهد بود برخوردار می شوند. به همین ترتیب ، دانشگاه ها نیز به منظور بهره مندی از منافع حاصل از همین رتبه بندی علمی ، کسب رتبه های برتر علمی را در سیاست های خود مورد توجه قرار می دهند.

ISI و ISC با وظایفی کاملا متفاوت

به طورکلی ، اگر گفته شود که در دانشگاه های کشور ، ISI تنها ملاک علمی دانشمندان ما محسوب می شود نیز صحیح نیست.
چرا که پایگاه های موسسه اطلاعات علمی ، تنها یکی از معیارهای ارزیابی دانشمندان ما محسوب می شوند ، نه همه آن.

به عنوان نمونه ، در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی دانشگاه های وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری ، نمایه شدن آثار علمی در نمایه های معتبر بین المللی دیگر نیز پیش بینی شده است.
از طرفی ، برای ارزیابی نشریات علمی کشور نیز سازوکارهای جدیدی در سطح ملی تدوین و طراحی شده است. این سازوکارها از سوی کتابخانه منطقه ای علوم و فناوری شیراز و در قالب مجموعه پایگاه های ISC به مرحله اجرا درآمده است و هم اکنون به نمایه سازی بخش عمده ای از تولیدات علمی معتبر کشور می پردازد.
در نتیجه تلاش متخصصان علوم کتابداری و اطلاع رسانی در آن کتابخانه ، هم اکنون بخش عمده ای از این مجموعه راه اندازی شده و بر اساس بخشنامه وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری ، از مهر 1385 ، ارزیابی کلیه نشریات علمی کشور بر اساس گزارش های استنادی آن کتابخانه در دستور کار آن وزارتخانه قرار داده شده است.
علاوه بر این ، در نظر است در آینده ای نزدیک ، تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه های ISC و تعداد استنادات به این تولیدات علمی نیز به عنوان یکی دیگر از اصلی ترین معیارهای ارزیابی اعضای هیات علمی دانشگاه ها مورد استفاده قرار گیرد.
از طرفی ، نباید کمتر بودن تعداد خوانندگان نشریات علمی پژوهشی کشور را دیگر نشریات ، نشانه کمتر بودن اعتبار آن نشریات قلمداد کرد. چرا که همواره مخاطبان نشریات علمی پژوهشی کشور ، از افراد و گروههای خاص و محدودتری تشکیل شده اند.
اعضای هیات علمی و دیگر پژوهشگران کشور در همان حوزه موضوعی مورد نظر نشریه ، عمده ترین مخاطبان این نوع نشریات را تشکیل می دهند.
در مقابل ، نشریات عمومی که به درج مطالب مروری ، انتقادی ، خبری و مانند آن می پردازند ، در میان عموم مردم و یا در میان بیشتر حوزه های موضوعی ، دارای مخاطبان بیشتری هستند بنابراین ، طبیعی است که تعداد مخاطبان نشریات علمی پژوهشی در مقایسه به نشریات عمومی کشور کمتر باشد.
به طورکلی نباید فراموش کنیم که ISI و ISC وظایفی کاملا متفاوت از هم دارند. در واقع با ISC وضعیت علمی و پژوهشی در سطح کشور سنجیده می شود و اعضای هیات علمی و در کل پژوهشگران داخلی می توانند عملکرد خود را در قیاس با دیگران ارزیابی کنند.
این اتفاق مثبتی است که تا کنون از آن غفلت شده بود. چرا که تاچندی پیش تنها معیارها وملاک های ما در سطح بین المللی مطرح می شدند.

کشورها نیز همچون دانشمندان ، نشریات و دانشگاه ها از این قاعده مستثنی نیستند ، چرا که منافعی که از این راه عایدشان می شود ، بسیار حائز اهمیت و استراتژیک است . به این ترتیب ، متوجه می شویم که نظام نمایه سازی موسسه اطلاعات علمی ، چگونه بر فرآیند و چرخه بین المللی تولید علم و عوامل موثر بر آن تاثیر می گذارد. امروزه ، اهمیت نمایه شدن تولیدات علمی در پایگاه های موسسه اطلاعات علمی به حدی رسیده که چنانچه هر یک از عوامل تولید علم ، نظیر دانشمندان ، نشریات ، سازمان ها و کشورها ، طبق معیارهای آن موسسه در راه کسب رتبه علمی بهتر اقدام نکنند ، عملا بسیاری از منافع علمی و اجتماعی خود را از دست می دهند بنابر این ، ذکر این مطلب که موسسه اطلاعات علمی صرفا یک مرکز فهرست نویسی و نمایه سازی است می تواند از نادیده گرفتن ارتباط فهرست نویسی و همچنین نمایه سازی با مقوله علم سنجی و نقشی که در فراهم کردن اطلاعات لازم برای برنامه ریزی و سیاستگذاری برعهده دارند ناشی شده باشد. چرا که در دنیای گسترده امروز ، زمانی امکان بازیابی دقیق و بهره گیری از اطلاعات مندرج در یک مدرک فراهم می شود که آن مدرک ، پیش تر و بدرستی از فرآیند نمایه سازی عبور کرده باشد. در این میان همه ما بر این نکته واقف هستیم که هر محققی مایل است دستاوردهای علمی اش در قالب تولید علمی عرضه شود و در پی آن نیز مورد توجه و استفاده سطح وسیع تری از جامعه مخاطب قرار گیرد. در این صورت ، علاوه بر فراهم شدن شرایط لازم برای بهره مندی بیشتر جامعه علمی از دانش آن محقق ، تولید علمی او نیز در معرض نقد قرار می گیرد و بتدریج تکمیل می شود. برای دستیابی به این هدف ، انجام نمایه سازی دقیق ضروری است . هر چقدر که یک تولید علمی در نظام های نمایه سازی معتبرتری نمایه سازی شود ، از شانس بیشتری نیز برای بازیابی و تاثیرگذاری بر چرخه علمی بین المللی برخوردار می شود. در این راستا ، موسسه اطلاعات علمی به عنوان یک مرکز علم سنجی ، با بهره مندی از دانش متخصصان علوم کتابداری و اطلاع رسانی و متخصصان موضوعی خود ، انجام نمایه سازی دقیق و سریع بخش عمده ای از آثار علمی معتبر جهان را در دستور کار خود قرار داده است بنابراین ، لازم است هیچگاه نمایه سازی و نقشی را که در راستای شناسایی و بهره مندی بیشتر جامعه علمی از تولیدات علمی به عهده دارد ، از یاد نبریم.

آیا نتایج منعکس شده در ISI می تواند در رتبه بندی دانشگاه های جهان هم موثر باشد و در این صورت از آنجا که پایگاه موسسه اطلاعات علمی فقط بخشهایی از تولیدات علمی کشورها را تشکیل می دهد می تواند مرجع مناسبی در این خصوص باشد؛
بنابر این ، هیچگاه بدون در اختیار داشتن اطلاعات مناسب در قالب آن معیارها ، شرایط لازم برای سنجش تولیدات علمی فراهم نمی شود و در اختیار داشتن معیارها در صورتی می تواند موثر واقع شود که عملا نیز بتوان با سرعت و دقت و در همان چارچوب ، به گردآوری اطلاعات پرداخت و علاوه بر آن ، سازوکارها و ابزارهای قدرتمندی را نیز برای تجزیه و تحلیل آن اطلاعات فراهم کرد.
به عنوان نمونه ، بسهولت می توان معیاری برای ارزیابی کیفیت کتاب های علمی که در سالهای 1990 تا 2007 در کشورهای مختلف جهان به چاپ رسیده است تدوین کرد اما آیا سازوکارها ، امکانات و شرایط لازم برای جمع آوری این حجم از اطلاعات در سطح بین المللی و بر اساس قالب های تعیین شده وجود دارد یا خیر؛ بدیهی است اگر این ملزومات وجود نداشته باشد، در اختیار داشتن معیار نیز نمی تواند چاره ساز باشد. بنابراین ، در اختیار داشتن معیار به تنهایی اهمیت چندانی ندارد، بلکه امکان به اجرا درآوردن و جمع آوری اطلاعات بر اساس آن معیارها، مهمترین چیزی است که همواره مطرح است . به همین دلیل ، سازوکارهای معتبر بین المللی که تاکنون در این راستا تدوین شده اند، پیش تر به این نکته توجه داشته و به تدوین معیارهایی پرداخته اند که بتوانند بر مبنای آن به جمع آوری اطلاعات بپردازند. این نکته را می توان در دستورالعمل هایی که برای رتبه بندی دانشگاه ها تدوین شده است ملاحظه کرد. به عنوان نمونه هایی از این دست ، می توان معیارهای موجود در دستورالعمل هایی همچون US News، UK Sunday Times، CHE، Asian Week، Mclean، Shanghai Jiao Tong Univو Higher Education Supplement Times ، که رتبه بندی دانشگاه ها را به عنوان یکی از مهمترین مولفه های موثر در تولید علم مورد توجه قرار داده اند مورد ملاحظه قرار داد.البته ، با توجه به اهداف تدوین هر یک از این دستورالعمل ها، ممکن است برخی از آنها به جنبه های خاصی از فعالیت های علمی و پژوهشی دانشگاه ها توجه ویژه ای نشان داده باشند که این توجه در دیگر دستورالعمل ها به گونه ای دیگر پدیدار شده باشد. در عین حال ، شاید آگاهی از این مطلب نیز حائز اهمیت باشد که در بیشتر دستورالعمل های فوق ، تعداد تولیدات علمی نمایه شده دانشگاه ها در پایگاه های علم سنجی موسسه اطلاعات علمی ، به عنوان معیاری مشترک وجود دارد بنابراین حتی در دستورالعمل های بین المللی رتبه بندی دانشگاه ها نیز تعداد تولیدات علمی نمایه شده دانشگاه در پایگاه های اطلاعاتی علم سنجی موسسه اطلاعات علمی ، به عنوان یک معیار مهم مورد نظر قرار دارد. با توجه به این که دانشگاه ها به عنوان یکی از عوامل موثر بر تولید علم محسوب می شوند و با عنایت به این که تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه های موسسه اطلاعات علمی ، بخش عمده ای از تولیدات علمی معتبر و قابل اندازه گیری دنیا را تشکیل می دهد، طبیعی است که بالاتر بودن آمار تولیدات علمی دانشگاه ها در آن پایگاه ها نیز می تواند به معنای فراهم بودن سازوکارهای بهتر برای انجام تحقیق و پژوهش و نشان دهنده میزان پویایی آن دانشگاه در زمینه حمایت از تولید علم قلمداد شود. از این رو، در سالهای اخیر، درج نام دانشگاه در زیر تولیدات علمی آن از اهمیت خاصی برخوردار شده است البته بر این واقعیت وقوف کامل دارم که اطلاعات نمایه شده در پایگاه های موسسه اطلاعات علمی ، فقط بخشهایی از تولیدات علمی کشورها را تشکیل می دهد، اما در مقابل بر این نکته نیز تاکید می کنم که این مطلب در مورد تمامی کشورهایی که تحت پوشش قرار گرفته اند صادق است ، نه فقط برای کشوری خاص. همین ویژگی باعث شده است امکان مقایسه تولیدات علمی کشورها بر اساس معیارهایی واحد میسر شود.

اما به اعتقاد برخی صاحبنظران از جمله ریاست فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران آیا درد علم و آموزش و فرهنگ در کشور ما کمبود مقاله در فهرست ISI است؛ در حالی که به صرف افزایش مقالات ، علم پیشرفت نمی کند و ممکن است تعداد مقالات 10 برابر شود و در علم کشور تحولی اساسی روی ندهد.
مقصود از بالاتر بودن تعداد تولیدات علمی کشورها در موسسه اطلاعات علمی یا در هر نمایه معتبر بین المللی دیگر، توسعه همه جانبه آن کشورها نیست چرا که تولیدات علمی تنها یکی از ابعاد توسعه و آن هم توسعه علمی کشورها به شمار می رود اما در عین حال ، تولیدات علمی همواره به عنوان یکی از ضرورت ها و یکی از پیش نیازهای اصلی توسعه مطرح است و به همین دلیل نیز نه تنها نباید از آن غفلت کرد بلکه باید در این راه گامهای اساسی برداشت . همچنان که جولیوس نیرره می گوید: واقعیت این است که منظور از توسعه ، پیشرفت مردم است. جاده ها ، ساختمان ها ، افزایش واردات و صادرات یا دیگر چیزهایی از این قبیل توسعه محسوب نمی شوند بلکه آنها فقط ابزارهایی برای توسعه به شمار می روند. این بیان و تفکراتی از این قبیل ، گویای این واقعیت است که در مسیر توسعه انسانی ، هر قدر موقعیت های افراد برای کسب دانش و دسترسی به منابع اطلاعاتی بیشتر شود، آنها از امکان بیشتری برای دسترسی سریع تر به زندگی پیشرفته ، سودمند و سالم برخوردار خواهند بود. توجه به نمایه شدن تولیدات علمی در پایگاه های اطلاعاتی بین المللی همچون پایگاه های موسسه اطلاعات علمی نیز از نظر نقشی که در راستای دسترس پذیر ساختن تولیدات علمی ایفا می کند ، حائز اهمیت است.