بازخوانی شخصیت امام‌(ره)، فرصتی برای تئاتری‌ها

همین موضوع در رابطه با ادبیات داستانی و شعر نیز صادق بوده است؛ چه بسیار رمان‌ها و شعرهایی که درباره حماسه‌های دفاع مقدس نوشته شده‌اند. در میان همه موضوعاتی از این دست و شخصیت‌هایی که پدیدآورندگان بزنگاه‌های مهم تاریخی و اجتماعی و سیاسی ما بوده‌اند، به برخی شخصیت‌ها بارها پرداخته‌ایم و از همین رهگذر، پیام‌آور قهرمانی‌ها و رشادت‌های آنان بوده‌ایم؛ از شهدای دفاع مقدس تا دیگر قهرمانان ملی نظیر میرزاکوچک‌خان و امیرکبیر، سینما و ادبیات ما را به خود مشغول داشته‌اند، اما دریغ که در این میان، ترسیم سیمای حضرت امام خمینی(ره)، همواره به تعویق افتاده و فراموش شده است. دست سینما و ادبیات ما در پرداختن به حضرت امام، بسیار خالی است. جز یکی دو سریال و یک فیلمِ هنوز اکران‌نشده، در عرصه تصویر، کاری برای بزرگمرد انقلاب اسلامی نکرده‌ایم.

فردا بیست‌وهشتمین سالگرد درگذشت امام خمینی(ره) است و هنر ایران، مصادیق دندانگیری برای عرضه در این روز ندارد.

تئاتر منهای امام

«لبخند تو خلاصه‌ خوبی‌هاست/لختی بخند، خنده‌ گل زیباست/ پیشانیت تنفس یک صبح است/ صبحی که انتهای شب یلداست/ در چشمت از حضور کبوترها/ هر لحظه مثل صحن حرم غوغاست/ رنگین‌کمان عشق اهورایی/ از پشت شیشه‌ دل تو پیداست/ فریاد تو تلاطم یک توفان/ آرامشت تلاوت یک دریاست/ با ما بدون فاصله صحبت کن/ ای آن‌که ارتفاع تو دور از ماست». این غزل ساده اما ماندگار را زنده‌یاد قیصر امین‌پور در آغازین سال‌های دهه 60 نوشت و به حضرت امام خمینی(ره) تقدیم کرد؛ غزلی که اسم یکی از مهم‌ترین کتاب‌های شعرش (تنفس صبح) هم از دل آن بیرون آمد. آن سال‌ها بازار عرض ارادت شاعران، قصه‌نویسان، خوش‌نویسان و... به حضرت امام داغ بود. از همان سال‌ها تا کنون اما یک جمله عجیب بر تارک هنرهای نمایشی ایران حک شده است: «تئاتر ما تا کنون، تصویری از امام خمینی ارائه نداده است». بله! همین‌قدر عجیب و غیر قابل باور است که تاکنون نمایشی بر صحنه نرفته است که «خلاصه همه خوبی‌ها» یکی از شخصیت‌های آن باشد. اما چگونه شاهد بروز این وضع بوده‌ایم؟

وقتی هنرمندان هنر نمایش خود به هر دلیلی سراغی از این موضوع نگرفته‌اند، آیا مسئولان هنری و کسانی که برای تولید آثار ارزشی بودجه می‌گیرند، موظف به چنین توجهی نبوده‌اند؟ مرکز آفرینش‌های ادبی و هنری حوزه هنری یکی از این نهادهاست. مدیر مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری در همین باره با بیان این‌که سال‌ها از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، اما درباره شخصیت رهبر کبیر انقلاب در عرصه نمایش کاری نکرده‌ایم، می‌گوید: «امام خمینی(ره) شخصیت برجسته و بزرگی در تاریخ کشورمان بوده و با مبارزات خود انقلاب اسلامی را به ثمر رساندند.از انصاف به دور است که در عرصه هنر بویژه تئاتر کاری برای ایشان نداشته باشیم. متاسفانه نگاه و رویکرد امام (ره) در جامعه و بین نسل جدید کمرنگ شده است و نسل جوان چیز زیادی از این شخصیت نمی‌داند و همایش تئاتر مردمی خرداد قدم کوچکی در راه معرفی دوباره رهبر کبیر انقلاب اسلامی به مردم است.»

اما چرا نمایش‌های ما به امام بی‌توجه بوده‌اند؟ یکی از دلایل، کلی است و بارها در رابطه با تولید هر اثر فاخری عنوان شده است؛ این‌که ترسیم بی‌کم‌وکاست و منطبق با واقعیت وجوه مختلف یک شخصیت بزرگ دردسرهای خودش را دارد. اما در این رابطه می‌توان گفت، هنر ایران نشان داده که می‌تواند با رویکرد بخصوص خود سراغ شخصیت‌ها برود و با تسامح کسانی مواجه شود که ممکن است مدعی عدم انطباق آثار با واقعیت‌های دقیق باشند. از سوی دیگر، می‌دانیم که آثار فاخر اغلب نیازمند بودجه‌هایی بیشتر نسبت به دیگر آثارند. به هر حال، صحنه، نور و گریم و لباس چنین آثاری را نمی‌توان با اثری مقایسه کرد که دغدغه بازتولید شخصیت و زمانی را دارد که مابه‌ازای مشخصی دارند. از همین رو تئاتر نیز همواره به لحاظ بودجه دچار مشکل بوده و این مشکل البته در حد گلایه‌های معمول برای گرفتن بودجه بیشتر نبوده و کمتر کسی است که نداند تئاتر در ایران همیشه فقیر بوده است. اما دلیل آخر را می‌توان در ترس هنرمندان از دست‌زدن به کارهای سخت جست‌وجو کرد. به هر حال برای بازگشت به تاریخی مشخص و به مردی بزرگ با وجوه مختلف شخصیتی، نیاز به تحقیق و پژوهش فراوان هست و کمتر کسی تن به چنین سختی‌هایی می‌دهد.

برای جبران آماده‌ایم؟

اما چنانچه کوروش زارعی می‌گوید، بازگشت یک اتفاق تئاتری با عنوان «همایش تئاتر مردمی خرداد» که اتفاقا مصادف با 14خرداد (رحلت حضرت امام) و 15 خرداد (سالروز قیام 15خرداد) برگزار می‌شود، می‌تواند دست‌کم توجه نهادهای رسمی را به این موضوع جلب کند.

زارعی در این باره می‌گوید: «سال گذشته که به سمت مدیریت مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری منصوب شدم، تصمیم گرفتم همایش تئاتر مردمی خرداد را بار دیگر احیا کنم. چرا که حس کردم جای چنین همایشی در فعالیت‌های تئاتر کشور خالی است.»

او می‌گوید حتی در بلندمدت می‌خواهند این همایش تبدیل به همایش بزرگ تئاتر انقلاب اسلامی شود و تئاتر صحنه‌ای و همچنین موضوعات مرتبط با انقلاب اسلامی نیز به این همایش اضافه شود: «البته این برنامه‌ای بلندمدت است و ان‌شاءالله طی پنج سال آینده تحقق پیدا می‌کند. هر ساله بسیاری از اصحاب رسانه از من می‌پرسند چرا در جشنواره‌های فیلم و تئاتر فجر، رنگ و بویی از مضامین انقلابی دیده نمی‌شود.

معتقدم متولیان فرهنگی و هنری کشور باید شرایطی را برای هنرمندان مهیا کنند تا این گونه مضامین بهتر دیده شوند.»

اما زارعی مهم‌ترین دلیل نپرداختن هنرهای نمایشی به مضامین انقلابی بخصوص شخص حضرت امام را چنین عنوان می‌کند: «هم‌افزایی بین دستگاه‌های فرهنگی وجود ندارد، باید دست به دست هم بدهیم تا اتفاقات بزرگ در تئاتر کشور رخ دهد. در ارگان‌های فرهنگی و هنری مسابقه آرم‌ها و نشانه‌ها شکل گرفته است و در همکاری‌های بین ارگان‌ها متاسفانه بحث بر سر این است که آرم چه ارگانی بیشتر دیده شود. در حالی که این مساله مهمی نیست و باید به شکل‌گیری رخدادهای بزرگ در عرصه هنر بیندیشیم».

زارعی با تاکید بر این‌که مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به دنبال تولیدمحوری است، می‌گوید: «برخی از دوستان هنرمند، با یک اثر در جشنواره‌های مختلف شرکت می‌کنند و به طور مثال اثری با موضوع دفاع مقدس را به جشنواره‌ای با موضوع انقلاب اسلامی ارسال می‌کنند و ما نسبت به این‌گونه آثار حساس بودیم. آثار راه یافته به همایش تئاتر مردمی خرداد برای این همایش تولید شده‌اند. البته به دلیل این‌که برخی آثار، از قوام و استانداردهای لازم برخوردار نبودند، فضای رقابتی را حذف کردیم و بر تولید و اجرای عموم آثار تمرکز کردیم».

برنامه همایش تئاتر خرداد