درسی برای مزارع پنبه ایران

آمارها نشان می‌دهد پاکستان، چهارمین تولیدکننده پنبه و بزرگ‌ترین صادرکننده نخ‌پنبه در جهان است. بخش قابل‌توجهی از درآمد ملی این کشور، معادل 10 درصد از تولید ناخالص داخلی، و 55 درصد از درآمدهای ارزی به کشت و فرآوری این محصول اختصاص دارد.

وابستگی 400 کارخانه نساجی به پنبه، این محصول را به مهم‌ترین کالای اقتصادی و صنعت نساجی را به بزرگ‌ترین صنعت این کشور تبدیل کرده است.

عملکرد تولید پنبه در پاکستان به‌طور متوسط 570 کیلوگرم در هر هکتار است؛ این میزان در مقایسه با کشورهای چین، آمریکا و هند بسیار کمتر بوده و در اثر آفت‌زدگی فراوان پنبه در این کشور رخ می‌دهد. در این میان «بالپولکداران» از مهم‌ترین آفات پنبه به شمار می‌رود؛ طبق آمار 20 تا 30 درصد کاهش عملکرد پنبه در این کشور مربوط به خسارت این آفت است.

در سال‌های ابتدایی هزاره سوم، سازمان تحقیقات کشاورزی پاکستان، مهم‌ترین عامل این نقصان عملکرد را خسارت ناشی از آفات دانست و با وجود راه‌حل‌های مختلف، برای جلوگیری از خسارت این آفت، استفاده از بذرهای پنبه دستکاری‌شده ژنتیکی (مقاوم به برگ‌خواران) را تنها فن موفق برای مقابله با این مشکل اعلام کرد. بر این اساس سیاست‌های کشت پنبه دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) از سال 2005 در پاکستان گسترش پیدا کرد. به‌گونه‌ای که طی پنچ سال 70 درصد زمین‌های زیر کشت پنبه در پاکستان، به تولید پنبه تراریخته Bt اختصاص یافت.

بررسی اسناد نشان می‌دهد برنامه‌ریزی و چشم‌انداز برای افزایش تولید پنبه در پاکستان، طی یک بازه ده ساله (2015-2005) و با کشت پنبه تراریخته Bt افزایش از سالانه 15 میلیون عدل به
20 میلیون عدل بوده است.

فرجام تلخ انتخاب پنبه تراریخته

اما پس از گذشت یک دهه از کشت پنبه تراریخته در پاکستان، نتایج گزارش‌های منتشرشده از شکست قطعی طرح کشت پنبه تراریخته Bt حکایت دارد؛ به‌گونه‌ای که نه‌تنها افق مورد انتظار سازمان تحقیقات کشاورزی پاکستان تأمین نشد، بلکه میزان تولید پنبه طی این مدت، با چهار میلیون عدل کاهش نسبت به شروع طرح، 11 میلیون عدل رسیده، و تولید این محصول استراتژیک در پاکستان را با سقوط نگران‌کننده‌ای مواجه کرده است.

همچنین این تحقیقات نشان می‌دهد علاوه بر تأمین نشدن اهداف پیش‌بینی‌شده، استفاده از پنبه Bt در درازمدت سبب بروز معضلاتی نیز شده است.

طی بررسی انجام‌شده توسط دانشمندان پاکستانی در سال 2014، در پنج منطقه استان پنجاب، بیش از 88 درصد مزارع پنبه به آفت «زنگ پنبه»، و بیش از 70 درصد مزارع به آفت «برگ‌خوار» آلوده‌شده است.

نکته قابل تأمل این که زنگ پنبه ـ به عنوان یک آفت مکنده ـ در سال‌های گذشته، بعد از آفات برگ‌خوار در جایگاه دوم بوده، اما تولید پنبه Bt باعث شیوع و تغییر جایگاه این آفت شده است. همچنین کشت بی‌رویه پنبه دستکاری‌شده ژنتیکی (Bt) در زمین‌های این منطقه منجر به مقاومت در آفت اولیه (برگ‌خوار) شده است.

از سوی دیگر پنبه‌های دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) تنها بر گونه‌هایی از برگ‌خواران تأثیرگذار بوده و با گذشت زمان جمعیت این گونه‌ها نیز افزایش یافته، و به عنوان عامل خسارت‌زای جدید مطرح شده‌اند.

با توجه به نتایج این بررسی، یکی از مهم‌ترین مشکلات ایجاد شده بعد از استفاده چندین ساله از بذرهای تراریختهBt ، تغییر نوع آفات مهاجم پنبه، از برگ‌خواران به آفات مکنده است. به این ترتیب که قبل از کشت پنبه‌های تراریخته Bt، آفات برگ‌خوار در رقابت با دیگر آفات پنبه موفق بوده و به عنوان آفت غالب پنبه مطرح بودند اما کنترل جمعیت این آفت با استفاده از گیاهان تراریخته، فرصت را برای شیوع آفات دیگر به ویژه آفات مکنده فراهم کرده است. در نتیجه کاهش عملکرد پنبه به دلیل خسارت آفات همچنان ادامه داشته و تنها نوع آفت خسارت‌زا تغییر کرده است.

از آنجا که این تغییر آفات مهاجم، در مقایسه با تغییرات طبیعی در بازه زمانی بسیار کوتاه‌تری رخ داده، احتمال بروز خسارت‌های جبران‌ناپذیر دیگری نیز وجود دارد.

به‌طور مثال در شرایط افزایش ناگهانی یک آفت، طبیعت فرصت لازم برای افزایش جمعیت شکارچی طبیعی آن را ندارد، و احتمال شیوع گسترده و خسارت جبران‌ناپذیر افزایش می‌یابد.

خسارات وارد شده به مزارع پنبه پاکستان به‌گونه‌ای بوده که در حال حاضر دولت، کشاورزان را از کشت 19 گونه پنبه دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) در پنجاب منع کرده است. کارشناسان پاکستانی معتقدند ده سال پیش به جای تولید عجولانه پنبه تراریخته Bt، باید برای افزایش دانش کشاورزان و ترویج روش‌های کشاورزی طبیعی اقدامات مؤثری صورت می‌پذیرفت.

برنامه ششم و محصولات تراریخته

با توجه به برنامه‌ریزی مسئولان کشاورزی ایران در تولید انبوه و تجاری پنبه و برنج تراریخته از‌جمله در برنامه ششم کشور، لازم است دولتمردان کشور ضمن بررسی دلایل شکست محصولات تراریخته در کشورهای دیگر، از شتابزدگی در تولیذ محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی پرهیز کنند.

این درحالی است که در سال‌های اخیر سطح زیر کشت پنبه در کشورمان خصوصا مناطق گرگان و گنبد که قطب پنبه کشور محسوب می‌شوند، رو به کاهش گذاشته است. کاهش سطح زیر کشت دلایل مختلفی دارد؛ از جمله آن با توجه به کاهش قیمت‌های جهانی و هچنین طولانی بودن دوره داشت و برداشت این محصول، برای کشاورزان اقتصادی نیست و چندان مورد استقبال آنان قرار نمی‌گیرد. معاون اداره کل پنبه، دانه‌های روغنی و نباتات صنعتی وزارت جهادکشاورزی از کاهش 17 درصدی سطح زیر کشت پنبه در سال‌‌جاری خبر داده است. با توجه به وضعیت نامطلوب تولید پنبه در ایران، این نگرانی وجود دارد که سیاستگذاران کشورمان نیز در دام استفاده از تراریخته‌ها برای افزایش تولید این محصول استراتژیک بیفتند که عواقب نامطلوبی در پی خواهد داشت.

رضا احسانی