در قفس شهر جدید

تاتی برای این فیلم که ساختش سال 1964 کلید می‌خورد، سه سال وقت صرف می‌کند و بعضی می‌گویند بیشتر دکورها و فضاها​ ساخته تاتی است و پس از هزینه زیاد به علت ​‌استقبال کافی نشدن در گیشه، تاتی ورشکست شده،​ ولی اسم او با این فیلم در تاریخ سینما ماندگار می‌شود. این فیلم در واقع توصیفی از شهر مدرن و مسائل انسان در فضای چنین شهری است. آنچه می‌خوانید مشروح سخنان دکتر نجومیان است.این فیلم ماجرای بازدید یک روزه چند گردشگر آمریکایی از پاریس را نشان می‌دهد که در شش سکانس تنظیم شده است.

این فیلم را توصیفی از دنیای مدرن دانسته‌اند. سکانس اول، فرودگاه و ورود آمریکایی‌ها را نشان می‌دهد. سکانس دوم که در محیط اداری سپری می‌شود، فضا را با جستجو‌های شخصی به نام موسیو اولو که درگیر کارهای اداری است، نشان می‌دهد. سکانس سوم، در نمایشگاه تجاری با محصولاتی به‌دردنخور برای فروش به بینندگان می‌گذرد. این محصولات که بیشتر تولید دیگر کشورهاست، عملا تاثیر زیادی در زندگی خریداران ندارد. مثلا در اینجا جارویی تبلیغ می‌شود که دو چراغ روی قسمت مکنده آن قرار دارد تا فضاهایی مانند زیر میز و کابینت و... را هنگام تمیز کردن روشن کند.

سکانس چهارم، آپارتمان‌های ویترینی هستند که هیچ حریم خصوصی برای افراد قائل نمی‌شوند و دیوار رو به خیابانشان از جنس شیشه است و تماشاگر فیلم شاهد اتفاق‌های کاملا یکسان در این خانه‌ها مثل روشن کردن تلویزیون و دیدن فیلم‌های یکسان می‌شود.

سکانس پنجم که در رستوران باغ سلطنتی می‌گذرد، طولانی‌ترین سکانس حوصله‌بر و البته پراهمیت این فیلم است که بازه زمانی آغاز شب تا حدود 3 بامداد را در بر می‌گیرد. و در نهایت، سکانس ششم بازگشت گردشگرها را به آمریکا نشان می‌دهد. در این سکانس موسیو اولو با خانمی به نام باربارا در رستورانی صبحانه می‌خورد و حتی فرصتی برای دادن هدیه‌اش به او پیدا نمی‌کند و بعد اتوبوس گردشگران آمریکایی برای بازگشت به سمت فرودگاه می‌رود. در این سکانس با صحنه دقیقی مواجه هستیم که نحوه حرکت ماشین‌ها را در فرانسه نشان می‌دهد که مانند چرخ و فلک با حرکتی کند، دور هم می‌چرخند. حتی موسیقی چرخ‌و فلک‌های شهربازی نیز در فیلم تعبیه شده است.

وقت بازی و تجربه شهر مدرن

وقت بازی علاوه بر این که یک فیلم تفریحی نیست، از فیلم‌های صرفا کمدی تاتی نیز فاصله می‌گیرد. وقت بازی در اصل فیلم دردناکی است، ولی متناسب نبودن شخصیت‌ها با فضاها گاهی بیننده را به خنده وامی‌دارد. تاثیرات صوتی،‌ نبود دیالوگ‌های طولانی و زیاد، سیاه و سفید به نظر رسیدن فیلم (اگرچه فیلم رنگی است و چند بار​ رنگ قرمز بیش از هر چیز خودنمایی می‌کند)، لباس‌های خاکستری و مشکی و سفید، از جمله ویژگی‌های این فیلم است.

وقت بازی درباره تجربه شهری مدرن است و نگاهی تلخ و طنزآلود دارد به چگونگی زندگی انسان شهری در جامعه‌ای که تجددگرایی و شهرگرایی در آن تقویت می‌شود.

لوکور بوزیه، طراح زندگی شهری فرانسوی در دهه 20 و 30 می‌گوید: «کلید طراحی زندگی شهر در چهار کارکرد است: زندگی کردن، کار کردن، تفریح و حرکت. طراحی شهری بیان شیوه زندگی در یک دوره جدید است.» این مانیفست مدرنیسم در حوزه معماری و طراحی شهری است که بوزیه آن را آن زمان در فرانسه طراحی می‌کرد. تاتی نیز دقیقا درباره این چهار کارکرد از معماری و شهرسازی مدرن صحبت می‌کند. این فیلم درباره سبک زندگی جدید در سال‌های 1960 و شتاب و مصرف گرایی مدرنیزاسیون صحبت می‌کند. نگاه تاتی به تاریخ نیز معنای خاص خود را دارد. در سکانس نمایشگاه یکی از ستون‌های کاخ‌های یونان که در اصل نماد ریشه فرهنگی تاریخ اروپاست، نشان داده می‌شود که اکنون به سطل آشغال تبدیل شده است. در این صحنه کلیدی، یکی از شمایل تاریخی اروپا به ابژه‌ای کاملا بی‌ارزش تبدیل می‌شود. یعنی تاریخ در نگاه تاتی به یک تصویر موقت و جابه‌جا شده تبدیل شده که البته تبدیلی بی‌معنی است. تماشاچی در این فیلم همراه تعدادی گردشگر آمریکایی وارد پاریس می‌شود، ولی هیچ کدام پاریس سنتی و قدیمی را نمی‌بینند و همه دست خالی از دیدنی‌های پاریس باز می‌گردند. تنها انعکاس چند بنای تاریخی پاریس را در شیشه‌های بناهای مدرن می‌شود دید.

سکونتگاه‌های ویترینی

در این فیلم تجربه زندگی مدرن یک تجربه استاندارد و یکدست شده نشان داده می‌شود. در مکتب فرانکفورت صحبت از آن است که جهان باید در اختیار همگان قرار بگیرد. برای نمونه می‌توان به رستوران‌های مک دونالد اشاره کرد که به افراد ساکن دنیای مدرن نشان می‌دهد ما باید در هر جای دنیا که باشیم ساندویچ‌های کاملا یک اندازه با یک طعم مشخص بخوریم. در تمام شعبه‌های این ساندویچ فروشی افراد باید به یک اندازه صبر کنند تا بقیه پولشان را دریافت کنند.

در فیلم وقت بازی، تجربه زندگی استاندارد شده در آپارتمان‌هایی نشان داده می‌شود که بیشتر شبیه ویترین هستند و عابران پیاده می‌توانند بسادگی داخل واحدهای مختلف را که دیوار بیرونی‌شان از شیشه است، ببینند. در این خانه‌ها همه با هم تلویزیون روشن می‌کنند و همه با هم فقط یک فیلم می‌بینند، حتی صحبت از تعدد کانال‌های تلویزیونی نیست. جالب آن است که وسایل مدرن بی‌خاصیتی هم در هر خانه‌ای وجود دارد. مثلا گلدانی که در آن می‌شود سیگار نگهداری کرد. از طرف دیگر، یکی از اهداف خرید چنین وسایلی آن است که افراد دارایی‌های خود را به رخ یکدیگر بکشند. حتی دوست موسیو اولو دستگاه پارکومتر نزدیک خانه‌اش را به رخ او می‌کشد، در حالی که آن شخص حتی پول یک فرانکی ندارد تا در دستگاه بیندازد و آن را از موسیو اولو می‌گیرد. بنابراین فضای زندگی افراد به جای آن که خصوصی باشد، به دنیایی ویترینی تبدیل می‌شود که همه در معرض دید هم هستند. پس تاتی نشان می‌دهد در دنیای مدرن مرزبندی فضای خصوصی و عمومی افراد از بین می‌رود.

بیرون بودن تماشاچی از فضای خانه‌ها نشان‌دهنده آن است که عملا هیچ ارزشی وجود ندارد تا تاتی دوربینش را به داخل خانه‌ها ببرد. زیرا قرار نیست اتفاق خاصی در این خانه‌های ویترینی رخ دهد.

بدن‌های رام

یکی دیگر از موضوعات قابل تامل در فیلم عبارت بود از ‌استفاده نکردن از تصاویر کلوزآپ و استفاده عمدی از تصاویر لانگ شات و مدیوم شات. یعنی تاتی تصاویر را یا از دور نشان می‌دهد یا از نیمه. زیرا چنین فاصله‌ای حرکت انسان‌های کوچک را در فضاهای غول​‌آسا بهتر نشان می‌دهد. فوکو معتقد است جهان مدرن باعث شد بدن انسان رام و ساماندهی شود. در این فیلم نیز می‌بینیم تلاش شده بدن انسان‌ها رام شود و بدن انسان‌ها در قالب‌های از پیش تعیین شده درهای ورودی، پیاده‌رو، آسانسور، فواصل بین اداره‌ها و دفترها و حتی میزهای داخل رستوران رام شده است. البته این مساله را در زندگی خودمان هم می‌بینیم. مثلا اگرچه برای کودکان سخت است که روی صندلی بنشینند ولی کم‌کم یاد می‌گیرند حتی برای ساعت‌های طولانی بدون جابه‌جایی زیاد بدنشان را با قالب صندلی‌هایشان هماهنگ کنند. معماری و طراحی شهری مدرنیستی به مستقیم​کردن خطوط مورب روی آورده است: خیابان‌های مستقیم، خط‌کشی‌های مستقیم. آیا ما انسان‌ها نیز از نظر طبیعی رابطه‌ای با خط مستقیم داریم؟ بدن ما انسان‌ها علاقه دارد آزادانه عمل کند و برای زندگی آزادانه بدن خطوط باید مورب شوند و خط‌های مستقیم چنین اجازه‌ای به ما نمی‌دهند. خطوط مستقیم به شکل نمادین انسان‌ها و روابط آنها را می‌شکند. در مجموع زمان بازی فیلمی‌ است که رابطه انسان با فضای مدرن را به تمسخر می‌گیرد و تاتی این ادعا را از جنبه‌های مختلف اثبات می‌کند.

حورا نژاد صداقت / جام جم