تعویض دنده، مهارت یا دانش فنی؟

ما در برهه‌ای از زمان زندگی می‌کنیم که در آن خودرو به جزء جدایی‌ناپذیر‌زندگی بدل شده و تصور زندگی بدون آن ناممکن است. کسانی‌که با صرف هزینه، خودرویی اختیار می‌کنند برای جلوگیری از بروز مشکلات فنی باید نحوه استفاده صحیح از این وسیله مفید را نیز یاد بگیرند.

کد خبر: ۵۸۹۸۴۴

همان‌گونه که انسان دارای اعضا و جوارح مختلفی است خودرو نیز قسمت‌های مختلفی دارد که هر کدام وظایفی به عهده دارند تا این وسیله چهارچرخ به حرکت درآید. به‌طور مثال موتور یک خودرو را می‌توان مانند قلب در نظر گرفت و کامپیوتر مرکزی خودرو و راننده آن را به مثابه مغز دانست که اعمال ارادی و غیرارادی را انجام می‌دهند. اعمال ارادی مثل تعیین جهت، تغییر سرعت، ترمز گرفتن و... توسط راننده صورت می‌گیرد؛ تصور کنید یک انسان که مغز آن فرمان‌های صحیح به آن ندهد چگونه عمل می‌کند. در خودرو نیز به همین صورت اگر راننده فرامین صحیح به آن ندهد به خودرو آسیب وارد می‌شود و این به معنی صرف هزینه مالی و جانی فراوان برای مالک آن است.

یکی از مهم‌ترین فرامینی که بیشترین تاثیر را در عمر وسیله نقلیه بخصوص موتور و جعبه دنده آن دارد، تعویض دنده است. تعویض دنده مناسب می‌تواند عمر یک خودرو را افزایش دهد و مصرف ‌سوخت آن را بهینه کند. آشنا نبودن با تعویض دنده باعث وارد آمدن آسیب جدی به خودرو (روغن‌سوزی، یاتاقان‌زدن و...) خواهد شد.

نظریه‌های متفاوتی برای تعویض دنده وجود دارد که برای تعیین آن ابتدا باید از وضع موتوری آن وسیله نقلیه اطلاع داشته باشیم. برای دستیابی به این مهم سراغ نمودار موتور، که توسط شرکت سازنده ارائه شده‌ است، می‌رویم. به طور کلی برای هر موتور چه بنزینی، چه دیزلی و... نمودارهای مختلفی وجود دارد که نشان‌دهنده عملکرد موتور در شرایط خاص است. شاخصه‌های مهمی که در یک نمودار اینچنینی مشاهده می‌شود عبارت است از:

گشتاور، نیروی وارد شده به میل لنگ از طریق موتور را مشخص می‌کند. این نیرو از طریق جعبه‌دنده و دیگر اعضای سیستم انتقال‌ قدرت به چرخ‌ها انتقال می‌یابد و باعث کشش خودرو به جلو یا عقب می‌شود و بر حسب دور موتور (دور بر دقیقه RPM) نشان داده می‌شود.

فاکتور بعدی، قدرت یا توان موتور است که از آن به عنوان پتانسیل ایجاد شده توسط موتور یاد می‌شود و از حاصلضرب دور در گشتاور بیان می‌شود. در سیستم متریک بر حسب KW و در سیستم انگلیسی براساس اسب بخار hp اندازه‌گیری می‌شود.

در اینجا فاکتور سومی نیز به چشم می‌خورد که میزان مصرف مخصوص موتور است و نحوه مصرف سوخت موتور را در دورهای مختلف آن نمایش می‌دهد.

در همه موتورها بیشترین مقدار گشتاور (قدرت چرخشی محور خروجی موتور) در یک دور خاص اتفاق می‌افتد. این در حالی است که قدرت ماکزیمم موتور در دور دیگر و مصرف کمینه آن در دور سومی رخ می‌دهد که معمولا در محدوده ماکزیمم گشتاور اتفاق می‌افتد. این نمودار برای تمام موتورها وجود دارد و توسط شرکت خودروسازی در کاتالوگ خودرو آورده می‌شود، اما خود نمودار ذکر نمی‌شود بلکه فقط گشتاور و توان در دوری که به مقدار ماکزیمم خود می‌رسد را بیان می‌کند که همین برای بحث ما کفایت می‌کند. به طور مثال برای خودروی پراید ماکزیمم گشتاور 105 نیوتن متر در دور 2500 و ماکزیمم توان 63 اسب بخار در دور 5000 ایجاد می‌شود و برای خودروی پژو 206 ماکزیمم گشتاور 111 نیوتن بر متر در دور 3400 و ماکزیمم توان 74 اسب بخار در دور 5500 به‌وجود می‌آید.

حال با دانستن ماکزیمم‌ توان و گشتاور در هر خودرو می‌توانیم در عمل تعویض دنده چند روش‌ را انتخاب کنیم:

روش ماکزیمم توان: این روش برای حالت کورس گذاشتن و اسپورتی تعویض دنده کردن به کار می‌رود. برای انجام این نوع تعویض دنده به موتور در دنده‌های مختلف تا جایی گاز می‌دهیم که دور موتور به منطقه ماکزیمم توان موتور برسد، بعد عمل تعویض دنده را انجام می‌دهیم (دنده رو به جلو) مثلا در پراید حوالی 5000 دور بر دقیقه و در پژو 206 حوالی 5500 دور بر دقیقه عمل تعویض دنده انجام می‌شود.

در این حالت بیشترین شتاب را داریم، اما اگر بیش از محدوده ماکزیمم توان گاز بدهیم، چون با توجه به نمودار قدرت، دور موتور افت می‌کند، کار بیهوده‌ای انجام داده‌ایم و علاوه بر این‌ که به موتور فشار زیادی وارد می‌شود، امکان قطع فیلر روغن در یاتاقان و یاتاقان‌زدن موتور زیاد می‌شود. در این روش مصرف خودرو بیش از حالت استاندارد است و برای رانندگی معمولی پیشنهاد نمی‌شود.

روش ماکزیمم گشتاور: این روش که بیشتر در داخل شهر و مسیر‌های صاف و بدون عوارض سطحی استفاده می‌شود، با رسیدن دور موتور به محدود ماکزیمم گشتاور (در پراید 2500 و در پژو 206، 3400 دور بر دقیقه) عمل تعویض دنده را انجام می‌دهند که باعث کاهش مصرف‌ سوخت می‌شود. در این روش قطعات موتور به علت استفاده نکردن کامل از محدود بهینه موتور (بین ماکزیمم گشتاور تا ماکزیمم توان) دچار فرسودگی می‌شوند. این روش را بیشتر راننده‌های تاکسی در خطوط مشخص استفاده می‌کنند.

اما روش سومی نیز پیشنهاد می‌شود که مابین دو روش ذکر شده است و در حین مصرف خوب موتور هم در بهترین حالت عملکردی خود قرار می‌گیرد که برای انجام آن موتور بعد از هر تعویض دنده (سبک یا سنگین کردن دنده) باید دنده جدید را در محدوده ماکزیمم گشتاور خود شروع کند.

بعد از هر تعویض دنده به‌دلیل وجود نسبت دنده‌های مختلف در گیربکس، دیفرانسیل و تبدیل‌ نسبت دور گشتاور توسط دیگر اجزای سیستم انتقال ‌قدرت این نسبت (دور و گشتاور) در دنده‌های مختلف بسته به نوع تعویض‌ دنده (سبک‌ کردن یا معکوس) کم یا زیاد می‌شود (پس از عمل تعویض‌ دنده). به طور مثال پس از عمل تعویض دنده از دنده یک به دو، ما در دور موتور به دلیل سبک‌ شدن دنده، افت دور داریم و موتور، دنده دو را بعد از افت ‌دور صورت گرفته افزایش می‌دهد.‌ حال فرمول کلی برای تعویض ‌دنده در این روش را به این صورت بیان می‌کنیم: برای تعویض‌ دنده روبه جلو باید آنقدر به موتور گاز بدهیم که بعد از سبک‌ شدن دنده و افت دور موتور، موتور دنده جدید را از محدوده‌ای شروع کند که ماکزیمم‌ گشتاور خود را در آن محدوده دارد.

لازم به ذکر است نمودار قدرت یک نمودار تئوری است ولی در عمل این کاهش یا افزایش دور به علل مختلف همچون سطح‌ جاده، وزن‌ خودرو و سرنشین، درجه‌ حرارت ‌محیط، ارتفاع از سطح ‌دریا و عوامل مختلف دیگری مثل میزان باد لاستیک‌ها بستگی دارد.‌ بنابراین تشخیص میزان گاز‌دهی یا عدم گازدهی تا حدی که بعد از تعویض دنده افت یا افزایش ‌دور لازم را پیدا ‌کنیم، سخت است، اما برای خودرو‌هایی مثل پراید، پژو 206 و 405 و... که قدرت موتورشان در محدوده 60 تا 100 اسب بخار و حجم‌ سیلندر زیر 2000 سی‌سی دارند می‌توان از لحاظ تجربی به این نتایج رسید که به‌ازای هر سبک‌ کردن دنده 700 تا 1000 دور ‌بر دقیقه افت ‌دور موتور داریم و به‌ازای هر سنگین ‌کردن 800 تا 1200 دور بر دقیقه افزایش‌ دور موتور مشاهده می‌شود. البته این موضوع به تمرین فراوان و عادت به شنیدن صدای موتور نیز بستگی دارد تا جایی که رانندگان حرفه‌ای به شکلی غریزی و بدون فکر کردن، در بهترین زمان ممکن دنده خودرو را عوض می‌کنند تا بیشترین قدرت و کمترین مصرف سوخت را داشته باشند.