از فرستادگان ایزد تا پستچی‌های مهربان

از شدت گرما و از حال رفتگی روزهای کشدار تابستان حتی نتوانستم سر را از پنجره بیرون کنم که ببینم کیست، کمی تعلل کردم و دوباره زنگ به صدا درآمد، با بی‌حالی پرسیدم «کیه؟» گفت پستچی، نامه دارید لطفا بیایید دم در. مردی حدود چهل ساله که پوستش از شدت حرارت خیابان‌های گرم تابستان برشته شده بود، نامه را داد و امضایی گرفت، فقط سوال کردم سخت‌تان نیست در این هوا ؟ لبخندی نصفه نیمه زد و همان طور که موتورش را سر و ته می‌کرد تا دور بزند گفت: بریم که تا افطار خیلی راهه، با هندلی در امتداد پرحرارت کوچه گم شد و من همه سال‌هایی که منتظر نامه‌رسان بودم که نامه پدر را از جبهه بیاورد از جلوی چشمانم گذشت... .

درباره هنر ایرانی و تاریخ باشکوه و این چیزها زیاد شنیده‌اید و افسانه و واقعیت‌های زیادی در هم آمیخته شده است که برای خیلی از آنها مدرک درست و درمانی وجود ندارد و فقط به فرضیات باستان‌شناس‌ها می‌توان تکیه کرد، اما یک بخش از آن که دقیقا مشخص‌کننده شکل و شمایل نظام اجتماعی آن روزگار ایران باستان است آن هم به تعبیر امروزی‌ها سیستم پست مدرن باستانی است که در ایران وجود داشته است یعنی همان سیستم چاپار.

در فرهنگنامه باستان کرونر (Kröner) آلمانی اشاره‌ای به پست شده که نوشته است: «پست ابتکار ایرانیان بوده و آن هم به صورت پست دولتی که رابط بین دولت و استان‌های کشور پهناور ایران یعنی از شرق فلات قاره ایران تا آخرین مرزهای مودرایه (مصر امروزی) بوده است.»

در این سند نام ماموران پست سلطان را «انگرئیون» آورده است که برگرفته از دو واژه به‌معنای سفیر و ایزد است که به معنای فرستادگان ایزد است، یعنی فرستادگان و حاملان نامه آن سیستم ارتباطی از مرتبه و جایگاه بالایی برخوردار بودند که نمایندگان و پیام‌رسانان خدایان نامیده می‌شدند.

سیستم پست شاهی دوران هخامنشی که نوعی متفاوت از ادارات آن روزگار بود مشخصا برای انتقال پیام سازماندهی شده بود و نامه‌ها را در خارج از مراکز شهرها مدیریت می‌کرده است. «راه شاهی» که 2400 کیلومتر مسافت داشت در هر 24 کیلومتر یک چاپارخانه ساختند که طبق تجربه اسب‌سواران فاصله‌ای است که در یک روز یک اسب می‌تواند یک نفس بدود، با سنگ‌های مشخصی علامت‌گذاری شده بود که بعدا به معیار اندازه‌گیری نیز تبدیل شد چراکه فاصله سنگ‌ها مشخص بود و ابتدا پاره سنگ و بعد پرسنگ و بعد فرسنگ خوانده شد که معادل 6/72 کیلومتر است. این سیستم آن‌قدر مورد استقبال بوده است که واژه مایل که واحد اندازه‌گیری غربی است نیز از واژه میلیاریوم لاتین گرفته شده است و آن نیز خود از میل سنگ پارسی اقتباس شده است. این سیستم تا قبل از اختراع راه‌آهن نیز تقریبا با همان شیوه استفاده می‌شد و فقط به‌جای چاپارخانه کاروانسرا و امثال آن ایجاد شد، داریوش در یکی از کتیبه‌ها در مورد چابک‌سواران دولتی خود می‌گوید: «نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب نمی‌تواند پیک‌های تندرو را از حرکت بازدارد.»

به گواه اسناد تاریخی در زمان اسکندر در یونان که نوعی حکومت فدرالی داشت سیستم پستی وجود نداشته، اما مصر در دوره بطالمه شیوه ایرانی را به کار می‌برده و در این زمان که حدود 500 سال پیش از میلاد بوده است روش ایرانی را از مصری‌ها آموخته و به کار بردند. در روم نیز این روش توسط دوندگان پیاده انجام می‌شد و هر دونده نامه را از فرد قبلی گرفته و به نفر بعدی می‌داد، یعنی دقیقا همان چیزی که در المپیک با نام «دو امدادی» به یک رشته ورزشی تبدیل شده است. در ایران باستان چاپارها ماموران دولت بودند و چاپارخانه‌ها نیز مکانی دولتی بود و بعدها نیز سیستم کاروانسرایی موظف بود به پیک‌های دولتی خدمات بدهد و تا امروز نیز سیستم پست دولتی است، اما هزینه آن را ارسال‌کننده نامه باید پرداخت کند. جالب است بدانید در پست دولتی روم که الگوبرداری از شیوه ایرانی بود مرسولات توسط مامورانی توزیع می‌شد که از این طریق منبع درآمد دولتی نداشتند و حتی خود دولت هم از این بابت درآمدی نداشت بلکه مخارج تعمیر جاده‌ها، ساختمان‌ها و ایستگاه‌های پست و حقوق ماموران را به دستور حکومت از اهالی شهرهایی می‌گرفتند که ماموران پست از آنجا عبور می‌کردند حتی اگر آن مامور هیچ نامه‌ای هم برای آن شهر نمی‌آورد باز هم مردم مجبور بودند این هزینه‌ها را بدهند، در اواخر نیز این موضوع نارضایتی‌هایی را فراهم کرده بود. و جالب‌تر آن که بدانید در قرون وسطی و هزار سال بعد از این که در ایران باستان (حدود 2400 سال قبل) سیستم پست مدیریت شده وجود داشت و دبیران و چاپارها با نام فرستادگان ایزد شناخته می‌شدند در اروپای امروزی و مناطقی که تحت سلطه حکومت قسطنطنیه بودند روش پستی ابداع کردند به نام «پست قصابان»، در این روش نامه‌ها به قصاب‌هایی داده می‌شد که هر چند ماه به مناطق دیگر می‌رفتند که دام خریداری کنند و از آنجا نیز همراه با گوسفندان جواب نامه‌ها را می‌آوردند و هزینه آن را هم از دوطرف می‌گرفتند.

تمبر ایرانی

اما تمبر به عنوان یک راه مشخص برای معیار و قیمت‌گذاری بسته‌های پستی حدود 400 سال است که رواج یافته است، خود واژه «تمبر» برای مقاصد پستی در زبان فارسی از واژه «تیمبره پستال» (Timbre Postal) زبان فرانسوی وام گرفته شده است. در پارسی سره از واژه «پیکه» به این منظور استفاده می‌شود. دنیای تمبر آن‌قدرها گسترده است که برای خودش یک رشته تخصصی به حساب می‌آید، اما روش‌های نوین امروزی برای مبادلات و تغییر روش‌های نشانه‌گذاری از کاغذی به الکترونیکی تمبرها کم‌کم در حال کنار گذاشته شدن هستند، اما تمبر همچنان مورد استفاده زیادی دارد. کار کلکسیونری تمبر که ابتدا برای جلوگیری از تقلب و جعل تمبرها آغاز شد این روزها یک کار لوکس به شمار می‌رود.

نامه‌نگاری و پست در ایران

از زمان هخامنشیان و ساسانیان که پیام‌ها را با خط میخی روی پوست دباغی شده جانوران می‌نوشتند و سپس آن پوست را به دست چاپار یا پیک می‌دادند تا به مقصد برساند و تا زمان اختراع کاغذ پاپیروس و بعد اختراع کاغذ چینی و ترویج روش‌های نوشتاری و تا این ‌که برسد به ماشین تحریر و بعد رایانه و امروزه حتی از صفحه کلید به نوشتار صوتی و تصویری که برسیم باز هم باید گفت روش نامه‌نگاری رسمی شکل یافته که بتوان نام پست را روی آن گذاشت یک ابتکار ایرانی است.

پست در ایران شامل سه دوره می‌شود، اول: دوره باستان، دوم دوره قاجاری و سوم دوره فعلی.

گذشته از سابقه تاریخی ایران در پست می‌توان گفت اداره پست که زیر نظر دربار فعالیت داشته است اولین بخش از دولت بوده است که شکل و شمایل امروزی به خود گرفت. تا پیش از سال 1258 به صورت «اداره درباری» بود و تمامی امور پستی در آن زمان توسط همین اداره صورت می‌گرفت، اما «ناصرالدین شاه قاجار» دستور تاسیس وزارت پست را صادر کرد و همزمان نیز با تاسیس اتحادیه پستی جهانی، ایران به عنوان یکی از نخستین کشورهای دنیا به عضویت این اتحادیه درآمد. در زمان صدارت «میرزا تقی‌خان امیرکبیر» تحولات تازه‌ای در پست کشور رخ داد و پست نوین بنیان شد. در این دوره سرویس‌های پستی منظم بین شهرها ایجاد، تعرفه‌های پستی تعیین و آیین‌نامه پستی به تصویب رسید.

امیرکبیر در اواخر سال ۱۲۶۶ دستور ساخت چاپارخانه‌های جدید در تمام ایالت را داد و شخصی به نام شفیع خان چاپارچی باشی از امیرکبیر دستور یافت تا تشکیلات چاپار دولتی را نظم بخشد، از سال ۱۲۶۸ برای ارسال نامه نرخ تصویب شد و تا 20 سال بعد ادامه داشت. سال 1288 وزارت پست تشکیلاتی نو یافت. اداره‌ تلگراف در این زمان به پست اضافه شد و وزارت پست و تلگراف تشکیل شد. در اواخر سال 1308 با خرید سهام شرکت تلفن، وزارت پست و تلگراف و تلفن شکل گرفت. با تاسیس وزارتخانه جدید، نظام پستی کشور توسعه چشمگیری یافت.

در دوره فعلی که از زمان پهلوی شروع و با انقلاب اسلامی ادامه یافت حذف ساختار سنتی پست و اجرای مکانیزاسیون و اتوماسیون شبکه پستی، ایجاد سرویس‌های نوین و متنوع نظیر پست پیشتاز، پست مستقیم، سلف سرویس پستی، تحویل هوشمند مرسولات به گیرندگان، پست تصویری، پست جواب قبول، پست یافته، صندوق شخصی، پست تلفنی 193، پست اکسپرس، پست خرید، پست رستانت، خرید اینترنتی، پست ویژه، پیک ویژه و ده‌ها خدمت دیگر را موجب شد.

سعید نوری آزاد ‌/‌ جام‌جم