مستند سیاسی نفس تازه می‌کند

مثلا فارنهایت 11/9 مایکل مور دوره ای از تاریخ آمریکا از انتخابات مشکوک سال 2000 تا رویدادهای پس از حمله به عراق را تحلیل و ارزیابی می‌کند. در هر مستند سیاسی زمان و رویدادهای مرتبط با مقطع مدنظر سازنده دو مولفه بسیار مهم است.

اما مولفه مهم دیگر در ساخت مستند سیاسی مقوله قضاوت است. اگر قضاوت افراد و دیدگاه‌های افراد صاحب‌نظر، چاشنی مستند سیاسی نباشد، ماهیت اثر کارکرد تاریخ‌نگارانه خواهد داشت. اگر بدون قضاوت در مورد رویدادهای روز باشد تبدیل به گزارش خبری خواهد شد. مثلا مجموعه مستند «تاریخ ناگفته آمریکا» اثر الیور استون، رویدادهای خبری ناگفته منسوخ شده را کنار هم می‌چیند.رویدادهایی که مشمول زمان شده اند و واجد هیچ التهاب سیاسی نیستند. دراین مجموعه تاریخ صرفا روایت می‌شودو قضاوتی در مورد تاریخ، به مخاطب ارائه نمی‌شود. به عبارت دیگر مستند سیاسی بدون هیچ جهتگیری صرفا ثبت تاریخ است و عنوان سیاسی در پسوند اضافه خواهد بود.

چه کسی نخستین مستند سیاسی ایرانی را ساخت؟

مورخان سینمایی، منقدان و صاحب‌نظران در حوزه سینما و تلویزیون، تاکنون در هیچ جریده ای ثبت نکرده اند کدام فیلمساز، پس از پیروزی انقلاب و یا همزمان با شکل‌گیری آن، نخستین مستند سیاسی تاریخ سینمای ایران را مقابل دوربین برده است؟ اما با کمی‌ جستجو متوجه می‌شویم اولین مستندساز سیاسی ایرانی« مسعود جعفری‌جوزانی» است و «به سوی آزادی» نخستین مستند سیاسی تاریخ سینمای مستند ایران است. هرچند برخی از نویسندگان و پژوهشگران سینمایی، ساخت نخستین مستند سیاسی تاریخ سینما را به ابراهیم گلستان نسبت می‌دهند. در صورتی که گلستان مسئولیت فیلمبرداری از دادگاه محمد مصدق را از جانب کمپانی «بریتیش پترلیوم» عهده‌دار بود و برداشت‌ها و راش‌های گلستان هیچ‌گاه به‌صورت مدون و یکجا در قالب فیلمی ‌مستقل ارائه نشد. تصاویر گرفته شده از دادگاه مصدق توسط گلستان، صرفا گزارشی تلویزیونی برای اهالی بریتانیا بود و به اثر مستقلی بدل نشد.

قضاوت ممنوع

حقیقت این است که از بدو ورود صنعت سینماتوگراف تا پایان دولت ازهاری، هیچ فیلمسازی جرات نکرد مستند سیاسی بسازد. صنعت سینماتوگراف در دوران قاجاریه بسیار گران و صنعتی غیرقابل دسترس بود و بعد از قاجار و در دوران پهلوی، ارائه هر قضاوتی در هر اثر سینمایی و هنری نا ممکن. شاید در دوران تحولات سیاسی 1357 بود که قضاوت به آثار مستند راه یافت و ماحصلش شد مستند سیاسی به سوی آزادی مسعود جعفری جوزانی.

جوزانی درباره ساخت «به سوی آزادی» می‌گوید: در زمان دولت ازهاری در پاییز 57، از آمریکا به میهنم بازگشتم و به انقلابیون پیوستم، آن هم در قالب یک انقلابی فیلمبردار. گروه‌های مختلفی از آنچه در خیابان‌های تهران اتفاق می‌افتاد فیلمبرداری می‌کردند اما هیچ‌کدام از این آثار به‌صورت مدون و به‌عنوان یک مستند مستقل، تولید و تدوین نشد. از جمله افرادی که در دوره وقوع انقلاب 57 در خیابان‌های تهران مشغول فیلمبرداری بودند و من آنها را به چشم دیده‌ام، می‌توانم به نادر طالب‌زاده و سیدمحمد بهشتی اشاره کنم.

مستند بسوی آزادی را زمانی فیلمبرداری کردم که تانک‌ها در میدان امام حسین(ع) حضور داشتند. از ساعت 4 صبح بیرون می‌زدیم و با دوربین 16 میلی‌متری شروع به فیلمبرداری می‌کردیم. البته آن موقع قصد ساخت مستند را نداشتم و تصاویر فیلمبرداری شده را به بخش خبری شبکه mbc می‌دادم. چون آنها می‌توانستند اخبار را سریع به کل دنیا برسانند. جوزانی در بخشی از خاطراتش اشاره می‌کند: بعد‌ها همه راش‌های استفاده شده یا نشده را در کنار یکدیگر قرار دادم و در تدوینی دوباره مستندی به نام «به سوی آزادی» را ساختم با قضاوتی منحصربه‌فرد در مورد انقلاب اسلامی. اولین فیلمی‌که درباره انقلاب، در سالگرد انقلاب پخش شد مستند «به سوی آزادی» بود. این فیلم بعد از اخبار ساعت 9 در 21 بهمن 1358 پخش شد و تلویزیون اعلام کرد پس از انجام مراسم تکبیر روی بام‌ها (شب 22 بهمن ) مردم فیلم را می‌توانند ببینند. هیجان عجیبی داشتم وقتی به سوی آزادی پخش شد.

بی‌توجهی به مستند سیاسی

با توجه به این‌که در سالهای اولیه پس از انقلاب حوادث سیاسی بسیاری اتفاق افتاد، روند ساخت مستندهای سیاسی بنا به دلایلی متوقف شد. نبود تمرکز فرهنگی به‌دلیل تغییرات و تحولات پس از انقلاب مجالی نداد که از مهم‌ترین اتفاق سیاسی پس از انقلاب یعنی تسخیر لانه جاسوسی مستندی ساخته شود. مهم‌ترین دلیل مهجوریت ساخت مستند‌های سیاسی و مستند‌های بحران، عدم تمرکز مدیریت فرهنگی در این حوزه بود. همزمان با وقوع جنگ تحمیلی، مدیریت فرهنگی کشور روی سینمای داستانی متمرکز شد و هیچ فیلم مستند مستقل و حتی دولتی از رخدادهای سیاسی دهه 60 (با وجود التهابات سیاسی فراوان) تولید نشد. تنها تصاویر باقی مانده از دهه شصت همان مستندهایی است که سید شهیدان اهل قلم از وقایع هشت سال جنگ تحمیلی ثبت کرد که مجموعه روایت فتح بدون نریشن‌های زیبای سیدمرتضی آوینی صرفا در دسته‌بندی موضوعی مستند بحران می‌گنجد و آثار وی به هیچ عنوان سیاسی نیست.

خیلی گذشت تا به خود آمدیم؟!

اما پس از تاسیس شبکه‌های فارسی‌زبان مثل بی.بی.سی فارسی و من و تو و اقدام شبکه‌های مذکور به تولید مستند‌های سیاسی، ضرورت ساخت چنین آثاری نمایان شد. در آن مقطع بود که مدیران فرهنگی کشورمان اقدام به جبران غفلت سی ساله خود کردند. در این رقابت و کارزار رسانه‌ای عقب افتاده بودیم و پس از سه دهه غفلت به تکاپو افتادیم تا عقب ماندگی مذکور را جبران کنیم.

برگزاری جشنواره موضوعی عمار، فعالیت گسترده شبکه پرس تی و احیای مرکز مستند سفیر (NGO) تا حدودی زمینه جبران را فراهم آورد و مستند سیاسی روی چرخ تولید افتاد. تقلب واقعی( نادر طالب‌زاده)، سه روز پس از واقعه ‌(واحد مرکزی خبر)، خواب آشفته( سهیل کریمی)، تقاطع (رضا فرهمند)، تواتر (داوود مرادیان)، پایان فراموشی (محمدمهدی خالقی) و «دهم»... موج نخست مستندهای سیاسی بود که از نیمه دوم سال 88 تا سال 89 از شبکه‌های مختلف سیما پخش شدند.

روند مستندهای سیاسی بتدریج بدل به موجی رقابتی شد و موج دوم مستندهای سیاسی با کلوپ ترور، آرمیتا و سرانجام نامبارک و... ادامه پیدا کرد.بلوغ این موج با مجموعه مستندهای چهارگانه هسته‌ای ثریا با عناوین «از هیروشیما تا لوزان»، «شطرنج با گرگ‌ها»، «سکوت استقلال فریاد پیروزی» و «نزدیک‌تر از نیویورک» دروازه‌های تازه ای را برای مستند سازی صریح سیاسی گشوده است. شاید تنها راهکاری که می‌توان برای اعتلای مستندهای سیاسی در موج چهارم و برداشتن گام‌های بعدی ارائه کرد این است موج عظیم رسانه‌های فعال در مجموعه سیما با حلقه‌ها و NGO‌های مردمی ‌ارتباط و همکاری بیشتری داشته باشند. اگر مستندهای مذکور مورد اقبال عمومی‌قرار می‌گیرند و بخوبی با مخاطب ارتباط برقرار می‌کنند تنها دلیلش این است که مستندهای سیاسی مورد اشاره از موج اول تا موج سوم که توسط سازنندگان برنامه ثریا ساخته شده، با سازوکاری تکنیکال ساخته شده‌اند. مجموعه‌های ثریا که شاخص‌ترین آثار سیاسی سیما به‌شمار می‌روند با تجمیع استنادات تاریخی، قضاوت به مخاطب می‌دهند. بسیاری از شبه مستندهای سیاسی ساخته شده در دهه 80 ، عمدتا گزارش خبری هستند و از ارائه قضاوت به مخاطب پرهیز می‌کردند، اما مستندهای سیاسی اخیر مجموعه ثریا نشان می‌دهد قضاوت دادن به مخاطب از شاخص‌های مهم مستندهای سیاسی به‌شمار می‌رود.

مستندهای خارجی پر مخاطبم آرزوست

تغییر مدیریت شبکه مستند سبب شده برنامه‌های گفت‌وگومحور تقریبا از جدول پخش شبکه حذف شود و در اقدامی ‌بی‌سابقه این شبکه اقدام به پخش مستندهای سیاسی آگاهی بخش کند. سه مستند شهروند چهارم (لورا پویتراس)، پنج دوربین شکسته (عماد برنات) و جنگ‌های کثیف (ریچارد رولی) از آثار شاخصی هستند که طی شش ماه اخیر از شبکه مستند پخش شدند.

در ماه مبارک رمضان این شبکه اقدام به پخش مستندهای سیاسی خاص تری کرد با این‌که بسیاری از آثار وعده داده شده از این شبکه هنوز پخش نشده است.

ارتباط اسرائیلی

این مستند در چهار قسمت 30 دقیقه‌ای از شبکه مستند از تاریخ 94 پخش خواهد شد و متن مستند به قاچاق بدن توسط صهیونیست‌ها می‌پردازد. دزدی و قاچاق اعضا نه تنها فلسطینیان بلکه خود مردم سرزمین اشغالی را بی‌نصیب نگذاشته است. این مستند برای اولین‌بار تصاویر باور نکردنی از قاچاق اعضا در دل سرزمین‌های اشغالی را ارائه می‌کند. اثری خاص که توسط چند فیلمساز گمنام اما صاحب سبک تهیه شده و نشان می‌دهد رژیم صهیونیستی نه تنها به مردم کشورهای دیگر که حتی برای دزدی و قاچاق اعضا به شهروندان خود رحم نمی‌کند.

نیویورک زیرزمینی

این مستند در 29 خرداد از شبکه مستند پخش شد؛ اثر ویژه ای که بدون تبلیغات در دیگر شبکه‌ها روی آنتن شبکه مستند رفت. این فیلم سعی می‌کند با به‌تصویر کشیدن و فضا دادن به نگاه منتقدان در آمریکا، حضور این جریان انتقادی را پررنگ‌تر جلوه دهد و به ایده فروپاشی آمریکا از درون بپردازد. داستان فیلم روایت موازی سه سوژه خاص است که به صورت مجزا دنبال می‌شود.

1ـ یک گروه آوازخوانی چهار نفره که در متروهای منهتن نیویورک قدم زده و اشعار رپ انتقادی می‌خوانند.

2ـ شاعر مستقلی که مجموعه اشعار انتقادی خود را منتشر کرده و در خیابان و متروها می‌فروشد.

3ـ خواننده موسیقی زیر زمینی که به‌دلیل مواضع انتقادی‌اش نمی‌تواند وارد فضای رقابتی موسیقی شود.

سرزمین ناشناخته

این مجموعه مستند بکر بر خلاف نیویورک زیرزمینی بدون کمترین سانسور در پنج قسمت بزودی از شبکه مستند پخش خواهد شد. این مستند به شکل‌گیری تئوری‌های توطئه در آمریکا از آغاز جنگ سرد تا یازدهم سپتامبر می‌پردازد. رابطه آن با سیاست‌های دولت آمریکا و نحوه بازتاب آن در سینمای این کشور را بیان می‌کند. علاقه‌مندانی که همچنان متوجه تئوری جنگ ستارگان رونالد ریگان در دهه 80 نشدند با دیدن این مستند به بسیاری از حقایق پنهان سیاست‌های سینمای ایالات متحده پی خواهند برد.

نظام جاسوسی

نظام جاسوسی آمریکا که اخیرا پخش آن از شبکه مستند به اتمام رسید به بررسی پدیده کنترل و جاسوسی هدفمند و دیجیتالی شهروندان آمریکایی و همچنین مقامات و شهروندان کشورهای دیگر به مثابه فیلم ماتریکس می‌پردازد. پس از افشاگری اسنودن درباره نقض حریم خصوصی افراد این مساله در کنگره، میان شهروندان و همچنین کمپانی‌های مرتبط با تکنولوژی و اطلاعات ودیگر نهادهای آزادیخواه به جنجالی بزرگ تبدیل شده است و البته این مجموعه مستند بسیار جنجالی و زیباست.

البته از میان دیگر آثار منتخبی که در تیرماه جاری از شبکه مستند پخش شده یا بزودی پخش خواهد شد می‌توان به تولد در سرزمین، صحنه سازی مرگبار، پهپادها، نبرد ناجوانمردانه بازی جدید بزرگان از مجموعه دریچه اشاره کرد.

جام‌جم

علیرضا پورصباغ