به گزارش جام جم آنلاین خراسان رضوی،در منابع تاریخی از گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ میرزا به عنوان بانی این مسجد در قرن نهم هجری یاد شده است. بنایی که با 600 سال قدمت، به همت متولیان و بانیان بسیاری تاکنون پابرجا مانده و وقایع مختلفی چون برگی از تاریخ در دل این بنا ثبت و ضبط گردیده است. بنایی که استواری آن مرهون زحمات کسانی است که شاید بی نام و نشان دستی بر حفظ تک تک خشت‌ها و کاشی‌های آن داشته‌اند.
به مناسبت سالروز آغاز ساخت مسجد گوهرشاد، سیر تاریخی مرمت این مسجد باشکوه را همراه با مهندس سعید مهرپویا، معمار و پژوهشگر سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی به اختصار به شرح ذیل مرور می‌کنیم.
دلیل ساخت مسجد گوهرشاد
به گفته او و طبق اسناد تاریخی، شاهرخ‌میرزا همسر گوهرشاد، یکی از پسران امیر تیمور گورگانی بود. پس از مرگ تیمور، میران‌شاه یکی از پسران او در حمله‌ای به ولایت توس، ویرانی‌ها و خون‌ریزی‌های بسیاری را به بار آورد، به طوری که بازماندگان این واقعه، توس را ترک کرده و به سناباد قدیم مهاجرت می‌کنند و در جوارِ فرزند رسول خدا (ص) پناه می‌گیرند. پس از به قدرت رسیدن شاهرخ‌میرزا، او تصمیم به آبادانی دوباره توس می‌گیرد اما اهالی آن رغبتی به بازگشت پس از آن فاجعه شوم نداشتند؛ پس شاهرخ که فردی هنردوست و نیکو قریحه بود و ارادتی به خاندان پیامبر اسلام (ص) داشت، عزم آبادانی مشهد می‌کند. وجود مسجد جامع، کاروانسرا، مدرسه، بازار، حمام و ارگ حکومتی نشانه رونق شهر بوده است و در دوران شاهرخ این گونه بناها در مشهد ساخته می‌شود. به تعبیری ساخت این ابنیه در مجاورت بقعه شریف رضوی در آن دوره را می‌توان آغازی بر مدنیت و تکوین ساختار شهری مشهد دانست.
مهرپویا درباره سبک معماری و هنرهای به کار رفته در این بنا توضیح می‌دهد: مسجد جامع گوهرشاد به همت همسر شاهرخ، گوهرشاد آغا و به معماری قوام‌الدین شیرازی از معماران بنام عصر تیموری به سبک چهارایوانی ساخته شده است و دارای مجموعه‌ای از ممتازترین و نفیس‌ترین آثار هنری و معماری خط و کاشی‌کاری است. این مسجد به جز چهار ایوان باشکوه که مهمترین آن است، شامل صحن، هفت شبستان و دو گلدسته است که وجود محراب بسیار زیبا از جنس سنگ مرمر و در میان مقرنس‌های دل‌ربا و کتیبه‌ای به خط بایسنقرمیرزا فرزند شاهرخ در ایوان قبلۀ مسجد موسوم به ایوان مقصوره از ویژگی‌های منحصر به فرد این مسجد به شمار می‌رود که هر نمازگزار و بیننده‌ای را شیفته شکوه و زیبایی خود می‌کند.
مرمت و نگهداری مسجد گوهرشاد پس از زلزله و حمله ازبک‌ها
او ادامه می‌دهد: طبیعی است که بنایی با قدمت 600 سال در طی تاریخ دچار فرسودگی‌ها و خرابی‌هایی شود که نیازمند ترمیم و مرمت باشد. زلزله، حمله مهاجمان به شهر مشهد و فرسودگی‌های طبیعی از دلایل عمده آسیب‌ها و ضرورت مرمت مسجد گوهرشاد و سایر بناهای حرم مطهر بوده است. تعمیر آسیب‌های وارده بعد از حملۀ ازبک‌ها به مسجد گوهرشاد در زمان شاه عباس از آن جمله است. همچنین پس از زلزله شدیدی که در دوران صفوی در مشهد رخ می‌دهد، مسجد و برخی از بناهای حرم مطهر آسیب می‌بینند که در دوره شاه سلیمان مرمت شده است. در دوره معاصر هم در زلزله سال 1317 خورشیدی، گلدسته‌های مسجد گوهرشاد دچار آسیب‌دیدگی شدند که این آسیب‌ها تا اواسط دهه1320 خورشیدی مرمت شده است.
ساخت گنبد جدید به دلیل احتمال ریزش
این پژوهشگر سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی می‌افزاید: با توجه به ترک‌های زیاد و احساس خطر از ریزش گنبد، یکی از مهمترین مرمت‌ها مرمت گنبد مسجد جامع گوهرشاد طی سال های 1339 تا 1345 خورشیدی انجام شده است. در آن زمان، برای انجام این مُهم، گروهی از انجمن آثار ملی و باستان‌شناسی به سرپرستی آندره گدار به مشهد سفر می‌کنند تا ارزیابی دقیقی از چگونگی مرمت گنبد داشته باشند.
مسجد گوهرشاد در سال‌های پس از انقلاب اسلامی
او درباره چگونگی اداره این مسجد هم توضیح می‌دهد و می‌گوید: مسجد گوهرشاد تا اوایل انقلاب اسلامی دارای تولیت مستقل بود که زیر نظر اداره اوقاف نگهداری می‌شد. بعد از انقلاب، با توجه به قرارگیری مسجد گوهرشاد در مجموعه حرم مطهر و حسب مکاتبه تولیت فقید آستان قدس رضوی با رهبر معظم انقلاب و دستور ایشان، مدیریت و نگهداری مسجد گوهرشاد به آستان قدس رضوی سپرده می‌شود و هزینه‌های نگهداری آن توسط اداره اوقاف از محل موقوفات گوهرشاد به صورت سالیانه به آستان قدس رضوی پرداخت می‌گردد.
آغاز توسعه زیرسطحی صحن مسجد گوهرشاد از سال 99
مهرپویا تصریح می‌کند: به دلیل ترک‌های موجود در پیکره مسجد و گنبد آن و اهمیت نگهداری و حفظ بنا، مطالعاتی در اوایل دهه 80 در قالب فعالیت مهندسی و مشاوره تخصصی با حضور زنده یاد دکتر شاه‌کرمی آغاز شد. بر اساس مطالعات انجام شده و با تشکیل گروه مهندسی و اجرا، از اواخر دهه ۱۳۸۰ و ابتدای دهه ۱۳۹۰ عملیات گمانه‌زنی، مطالعات میدانی و تحکیم و مقاوم‌سازی مجدد مسجد گوهرشاد دنبال شد و این عملیات با اجرای پی و تحکیم بستر مسجد گوهرشاد در محدوده ایوان مقصوره و گنبد اصلی و بخشی از شبستان‌ها انجام گردید. با توجه به فرصت پیش‌آمده برای مقاوم‌سازی بنا، موضوع امکان‌سنجی تخلیه خاک صحن مسجد و تبدیل آن به فضای عبادت و زیارت نیز در دستور کار قرار گرفت. با اتمام بخش عمده‌ای از عملیات مقاوم‌سازی و اجرای مجدد سنگ‌فرش، تکمیل ازاره‌ها و مرمت شبستان‌ها، درهای مسجد گوهرشاد در تابستان 1395 به روی زائران بازگشایی شد. طبق موافقت‌های به عمل آمده و تهیه نقشه‌ها و مدارک مهندسی مورد نیاز، از سال 139۹ عملیات توسعه زیرسطحی صحن مسجد گوهرشاد شروع شده که هم‌اکنون کار مقاوم‌سازی و تحکیم ایوان غربی مسجد در حال انجام است.
گفتنی است آندره گدار معمار فرانسوی است که طی سال‌های حضورش در ایران ضمن مطالعه و بازدید از آثار معماری و طراحی و ساخت چندین بنا، مسئولیت اداره موزه، عتیقات یا باستان‌شناسی و ریاست دانشکده هنرهای زيبای دانشگاه تهران را بر عهده داشته است.بر اساس مطالعات آن گروه و با توجه به آسیب‌های وارده، رأی به برچیدن و تخریب گنبد و ساخت گنبدی تازه با همان اندازه، هندسه و طرح داده می‌شود.
گنبد جدید با بتون مسلح و با مهندسی مرحوم عباس آفرنده و همکاری معماران و بنایان آستان قدس رضوی برافراشته می‌شود و یکی از نمونه‌های اولیه مداخله سازه‌ای بتون و آجر در حرم مطهر است. از جمله تفاوت‌های گنبد جدید با گنبد قبلی، تفاوت در نقش و طرح کاشی‌کاری پوشش بیرونی گنبد است که با وجود تشابهاتی، همان طرح قبل نیست.
مرمت و احیای کتبیه‌ها و کاشی‌های آسیب دیده
مهرپویا با ارائه توضیحاتی درباره مشخصات جدید مسجد گوهرشاد ادامه می‌دهد: به جز آنچه که گفته شد، در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، ایوان غربی مسجد گوهرشاد که به سمت بازار باز می‌شد و مشهور به ایوان آب یا ایوان درب سنگی است، با بتن تحکیم شد و شواهد متعدد دیگری نیز از مداخلات سازه‌ای در جداره صحن مسجد هم وجود دارد. در همین دوران کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های آسیب دیده مسجد نیز با نمونه‌های تازه جایگزین شد. همچنین در دهه 20 و 30 بتن‌ریزی کف صحن مسجد گوهرشاد در مکانی موسوم به مسجد پیرزن و ساخت حوض آب برای وضو گرفتن و سنگ فرش کف مسجد هم انجام شد. نکته جالب اینکه در لابه‌لای کتیبه‌های مسجد گوهرشاد نمونه‌هایی از تاریخ دوره قاجار هم ثبت شده که نشان می‌دهد در آن زمان هم تعمیراتی انجام شده است.
