اشتباهی در ترجمه که به بدفهمی می‌انجامد

سایت جام جم ورزشی - در سال‌های پیش نیز، گزینش شعار ستارگان ایرانی (Persian Stars) که در ایران به "ستارگان پارسی" ترجمه شده بود، و شاهزادگان ایران (Princes of Persia)، همین مشکل را ایجاد کرد. اکنون نیز به محض آنکه خبر گزینش شعار "افتخار ایران" (Honor of Persia) که با بی‌دقتی، "افتخار پارس"، ترجمه شده است، پخش شد، اعتراض هایی را برانگیخت. در این باره باید به چند نکته مهم توجه کرد:

1- هر زبانی، سنت ادبی خودش را دارد. و هر نام، لغت و اصطلاح به هنگام ورود به یک زبان، باید بر اساس سنت رایج در زبان مقصد، برگزیده شود. رونوشت یک جمله یا یک شعار در یک زبان، لزوما ترجمه واژه به واژه همان در زبان دیگر نیست. از همین روست که به فرش ایرانی، Persian Carpet و به موسیقی ایرانی،Persian Music و به معماری ایرانی Persian Architecture و حتی به گربه ایرانی Persian Cat می‌گویند. و مترجم ایرانی نیز به هنگام ترجمه یک متن، پس از برخوردن به انبوه واژگانی که با صفت Persian معرفی شده‌اند، وظیفه دارد بنابر سنت ادبی ما، آنرا به "ایرانی" برگرداند و نه به "پارسی" یا "فارسی". این مورد استثناهایی هم دارد. مهمترین آنها، Persian Language یا Persian Literature که همان زبان و ادبیات فارسی است و البته Persian Gulf که آنهم بنابر سنت ادبی ما، خلیج فارس است.

2- کشورها، ایالت ها و شهرها در زبان‌های گوناگون، نام‌هایی گوناگون دارند. به ندرت می‌توان کشوری را یافت که در در ازای تاریخ، یک نام داشته باشد و در همه زبان‌ها و فرهنگ‌ها، به یک نام شناخته شود. برای نمونه به هندوستان، مصر، مراکش، یونان، آلمان، لهستان یا مجارستان بنگرید. نام بین‌المللی این کشورها اکنون در زبان انگلیسی India، Egypt، Morocco، Greece، Germany، Poland، Hungary است. که شباهتی با آنچه ما در سنت ادبی خود به کار می‌بریم ندارد. نکته جالب اینجاست که نامی که مردمان برخی از این کشورها، یعنی صاحبان اصلی این نامها، به کشور خود داده‌اند، هم با نامی که در زبان فارسی جا افتاده تفاوت دارد و هم با نام بین‌المللی‌شان در زبان انگلیسی. هندی‌ها به کشور خود می‌گویند: بهارت، مراکش: مغرب، یونان: هلاس، آلمان: دوئیچلند، لهستان: پولسکا و مجارستان: مگیاراورژاگ. همچنین ژاپنی‌ها و چینی‌ها که به سرزمین‌شان نیهون و ژونغوآ می‌گویند، قابل توجه‌اند.

این نمونه‌ها برای این آورده شد تا پی ببریم که اروپایی‌ها حق دارند، ایران را بنابر ادبیات و زبان خودشان، به نامی دیگر بخوانند. همچنانکه ما حق داریم، بنابر سنت خود بر کشور آنان، نام بگذاریم. نام جهانی کشور ما به دلایل تاریخی و ادبی Perse یا Persia بوده است. این اصطلاح در بیشتر موارد، در فارسی باید به ایران ترجمه شود و نه به پارس یا فارس. و اینکه زمانی، یکی از سه قوم اصلی ایرانی، قوم پارس بوده، نباید باعث بدفهمی در این‌باره شود. بد نیست بدانیم، اصطلاح "مادی" نیز در آثار کلاسیک یونانی باید به "ایرانی" ترجمه شود. هرودوت و برخی از دیگر تاریخ‌نگاران سرشناس بارها به هنگام اشاره به ایرانیان، از واژه "مادها" بهره گرفته اند. همچنین اصطلاح "پارتی" که در آثار دوره رمی، ممکن است به "ایرانی" برگردد. پس، یک کشور می‌تواند زمان‌ها و در زبان‌های گوناگون به چند نام شناخته شود. و این هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، به شرط آنکه هربار، به هنگام ترجمه، به سنت ادبی زبان‌ها احترام گذاشته شود.

3- پرسش اینجاست که آیا بهتر نیست، در زبان انگلیسی، از واژه Iran و صفت Iranian بهره بگیریم؟ این درواقع همان روشی است که از سال 1313 در دستور کار قرار گرفت و بنابر اجبار دولت ایران به همه دولت‌های خارجی، زان پس در مکاتبات رسمی، به جای واژه Persia از واژه Iran استفاده شد تا دشمنان ایران سواستفاده نکرده وPersia را برابر ایالت فارس نگیرند. این اجبار سیاسی، اگرچه تا امروز پابرجا مانده و در سطح دیپلماتیک کاملا جا افتاده است ولی حکایت فرهنگ و ادب، حکایت بخشنامه و دستور نیست. و اگرچه ایرادی هم ندارد که در سطح تبلیغات فرهنگی (مثل جام جهانی فوتبال) نام رسمی کشور خود (یعنی ایران) را به کار بریم، ولی در زمانه‌ای که همه کشورها تلاش دارند، تاریخ نداشته خود را به رخ جهانیان بکشند، چرا ما از این پتانسیل توانمند بهره نگیریم؟ باید بپذیریم که نام ایران- با همه پرباری‌اش در زبان خودمان- در زبان‌های خارجی، پیشینه‌ای ندارد. هنگامی که می‌دانیم، در فرهنگ بین‌الملل، شکوه گذشته ایران را با نام "پرشیا" می‌شناسند، آیا بجا نیست که در شعار انگلیسی تیم ملی ایران، از اصطلاح پرشیا – و نه ایران – استفاده کنیم، تا بدین ترتیب هم پلی به گذشته بلند و پرافتخار خود بزنیم و هم دو واژه ایران و پرشیا را در سطح جهانی، به یکدیگر پیوند دهیم؟

4- باید توجه داشت که اکنون سده‌هاست که قومیتی به نام فارس یا پارس در ایران کنونی وجود ندارد. آنچه هست، استان فارس و زبان فارسی است که زبانی است متعلق به همه ایرانیان و حتی فراتر از ایران. اکنون زبان فارسی در چهار کشور ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان، میلیون‌ها سخنور دارد. در افغانستان به این زبان دری گفته می‌شود و در آسیای میانه آن را با نام تاجیکی می‌شناسند. این زبان اصلا در خارج از فارس و در شرق کشور بالیده و راهی هند شده و 700 سال، زبان رسمی شبه قاره هند بوده و پس از آن هم تسلط خود را تا امروز بر زبان هندوستانی (هندی یا اردو) در هند و پاکستان، نگه داشته. حساسیت برخی از آذربایجانی‌ها، کردها، لرها، بلوچ‌ها، عرب‌ها و ترکمن‌ها بر روی واژه فارس و پارس بجا نیست. چه، آنچه در زبان‌های خارجی، پارس و پارسی خوانده می‌شود، به کل ایران بازمی‌گردد.

دوباره باید تاکید داشت که در این مورد، یعنی شعار تیم ملی فوتبال (Honor of Persia) بهتر است برای زبان انگلیسی از "پرشیا" و در ترجمه آن به فارسی، از "ایران" بهره گرفته شود.

بهرام روشن ضمیر (کارشناس تاریخ باستان)