زندگی امروز بدون محصولات تراریخته ممکن نیست

در چنین شرایطی بسیاری از کارشناسان معتقدهستند شرکت در این گونه اجلاس‌ها هم دارای ابعاد و اهمیت ملی و هم دارای ابعاد و اهمیت بین‌المللی است. چراکه با توجه به اینکه در زمان حال و آینده نزدیک امنیت غذایی وابستگی تنگاتنگی با محصولات تراریخته پیدا کرده است، مصوبات چنین اجلاس‌هایی که از نظر حقوق بین‌المللی تعهدآور هم هستند می‌تواند دارای تبعات اقتصادی و اجتماعی در سطح ملی باشد.

از جنبه بین‌المللی هم مصوبات این اجلاس‌ها می‌توانند باعث گسترش یا عدم گسترش استفاده از مهندسی ژنتیک و تامین امنیت غذایی شود. گفت‌وگوی ما را با دکتر محمد علی ملبوبی، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک که به عنوان نماینده انجمن بیوتکنولوژی ایران در این اجلاس حضور داشت، بخوانید.

‌ آقای دکتر، پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا چیست و با چه اهدافی شکل گرفته است؟

این پروتکل عمدتا برای مدیریت تجارت بین‌المللی موجودات تراریخته تهیه شده است. برخلاف تصور عمومی این پروتکل در مورد کلیه محصولات بیوتکنولوژی نیست و تا حد زیادی به قوانین داخلی کاری ندارد مگر برای تطبیق بین قوانین کشورها. درواقع کشورها برای موجودات تراریخته در داخل استقلال عمل و قانونگذاری دارند و در عمل تنظیمات بین‌المللی با آنها تطبیق می‌یابند. به طور کلی، اجلاس‌های کشورهای عضو یا COP‌/‌MOP که چندی پیش پنجمین دوران را پشت سر گذاشتیم، ادامه مذاکرات مربوط به مفاد پروتکل ایمنی زیستی مشهور به پروتکل کارتاهنا می‌باشند؛ چراکه برخی از مفاد پروتکل که نیاز به بررسی عمیق‌تر یا مدت‌دار بوده است، هنگام تنظیم و تصویب پروتکل کارتاهنا مسکوت گذاشته شده و موکول به تصمیم‌های اتخاذ شده در اجلاس‌های بعدی در فرصتی معین گردیده است.

علاوه بر آن، در این اجلاس‌ها تصمیمات اجرایی و توافقات جدید کشورهای عضو مطرح و مورد تصویب قرار می‌گیرند. نکته این است که با الحاق ایران (طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی) رعایت توافقات پروتکل کارتاهنا و سپس توافقات حاصل شده در اجلاس‌ها برای کشور الزام‌آور شده و بایستی همچون مقررات داخلی کشور به اجرا درآیند. بدین لحاظ کمیته پایبندی پروتکل کارتاهنا به طور مستمر رعایت مقررات و توافقات پروتکل توسط کشورهای عضو را تحت نظر دارد.

در این اجلاس، بیش از 1000 نفر شرکت کرده بودند که متشکل از کشورهای عضو پروتکل، برخی از کشورهای غیرعضو و تعداد زیادی افراد ناظر و نمایندگان تشکل‌های غیردولتی (NGO) بودند. برای مثال، اینجانب و آقای دکتر قره یاضی به عنوان نمایندگان انجمن‌های بیوتکنولوژی و ایمنی زیستی با دعوت انجمن تنظیم مقررات پژوهشی عمومی در این اجلاس حاضر بودیم.

کشورهای حاضر در اجلاس به طور رسمی و از طریق دبیرخانه به گروه‌های آسیایی- پاسفیک، آفریقایی، اروپای متحد و آمریکا (بر حسب محل جغرافیایی) تقسیم‌بندی می‌شوند. از هر گروه یک رئیس و تعدادی نماینده در جلسات یا کمیته‌های مختلف حضور دارند؛ اما از نظر مذاکرات، در این اجلاس کشورها با آرای مساوی حضور دارند.

این اجلاس در شهر ناگویای ژاپن تشکیل گردید و متاسفانه با وجودی که از 2 سال پیش، محل و زمان برگزاری اجلاس قطعی شده بود؛ فقط 3 نفر از وزارت جهاد کشاورزی به عنوان هیات ایرانی و احتمالا بدون آمادگی کافی حضور یافتند. در حالی که اکثر هیات‌های شرکت کننده از سوی کشورهای مختلف، قبلاً روی مسائل مطرح در اجلاس بررسی‌های لازم را انجام داده و در حین اجلاس با مواضعی معین و مشخص اعلام نظر می‌کردند.

در این اجلاس مذاکرات مختلفی درباره مصوبات متعددی صورت گرفت که مسوولیت‌ها و حقوق کشورهای ترانزیت کننده محصولات تراریخته بازرسی و گزارش‌دهی در مورد عملکرد پروتکل از جمله آنهاست. ترتیبات ارزیابی و بازنگری در مورد عملکرد پروتکل، برنامه استراتژیک پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا برای سال‌های 2011 تا 2020، تهیه راهنمای آنالیز خطر و مدیریت خطر نحوه کار اتاق تهاتر ایمنی زیستی و نحوه استفاده از متخصصان ایمنی زیستی از دیگر موارد بودند. همچنین می‌بایست به این مصوبات حمل و نقل فرامرزی، شناسایی و برچسب‌زنی موجودات زنده تراریخته، وضعیت فعالیت‌های مربوط به توانمندسازی، هماهنگ‌سازی و همکاری با سایر سازمان‌ها و معاهده‌های بین‌المللی و انتخاب اعضای جدید کمیته پایبندی (شورای حکام) را هم اضافه کرد. در این اجلاس پیشنهاد ایران برای تاسیس شبکه آزمایشگاه‌های رفرنس برای تبادل اطلاعات نیز پذیرفته شد.

اما مهم‌ترین مصوبه این اجلاس تصویب معاهده مسوولیت و جبران خسارت ناگویا - کوالالامپور بود که بر مبنای آن کشورها به امضا کننده آن در صورت ایجاد خسارت به کشور دیگر نسبت به جبران خسارت از سوی شرکت استفاده کننده از موجودات تراریخته مسوول هستند. این مصوبه راه را برای شرکت‌های بزرگ که اکنون با یکدیگر قراردادی به نام Compact دارند، گشوده و عرصه را برای شرکت‌های کوچک و کشورهای کوچک و دارای پتانسیل حقوقی ضعیف تنگ و تنگ‌تر خواهد کرد.

با تصویب اجلاس پنجم، اجلاس‌های بعدی در کشور هند برگزار خواهد شد.

گرچه به دلایل قابل بحثی تاکنون مجوز مصرف و رهاسازی موجودات تراریخته در ایران صادر نشده است، لکن ایران از جمله نادر کشورهای دارای فناوری تولید موجودات تراریخته است و حاصل سال‌ها سرمایه‌گذاری در اختیار داشتن بیش از 10 لاین متفاوت گیاهان تراریخته است که همچنان منتظر آیین‌نامه اجرایی قانون ملی ایمنی زیستی هستند.

لازم به ذکر است در فقدان این آیین‌نامه همه مجاز به رهاسازی هستند چون مقرراتی که آنها را مجبور به رعایت کند وجود ندارد و هر مقررات جدیدی پس از وضع آن قابل اجراست. البته محققان به دلیل احترام به خواسته‌های عمومی منتظر اقدام مسوولان امر می‌باشند.

از هم اکنون (و نه آینده) نقش محصولات تراریخته در امنیت غذایی آشکار است. گیاهان پرمحصول و ارزان بدون نیاز مصرف سموم یا نیاز به وجین کمتر و... تامین بخش عمده‌ای از غذای جهان بویژه دانه‌های روغنی را شکل داده‌اند. اکنون دیگر جهان بدون محصولات تراریخته افسانه است و تقریبا همه کشورها و از جمله ایران به طور مستقیم و غیرمستقیم از آنها استفاده می‌کنند. روند رو به افزایش سطح زیر کشت و مصرف آنها همچنان ادامه دارد.

در قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران و حتی پیش از آن در مصوبات هیات وزیران دولت‌های فعلی و پیشین سیاست کلی نظام، استفاده از فناوری پیشرفته بیوتکنولوژی جدید و محصولات حاصل از موجودات زنده تراریخته در همه موارد فوق نه تنها پذیرفته شده بلکه ایجاد تمهیدات برای تحقق آن از سوی دولت تکلیف هم شده است. حال جای شگفتی دارد که چند نفر مدیر میانی نظرات شخصی خود را به عنوان مواضع ملی ایران در داخل و خارج بیان کرده و قانون مصوب نظام را زیرپا می‌گذارند و با اعمال نظرات خود کشور را از یک فناوری پیشرفته محروم می‌کنند.

در ضمن خواه ناخواه ما در معرض مصرف محصولات تراریخته بوده، هستیم و خواهیم بود. کشوری که بیش از 90 درصد روغن و دانه‌های روغنی و سالانه بیش از 3 میلیون تن ذرت خود را از خارج و به طور مستقیم یا غیرمستقیم از کشور‌های بزرگ صادرکننده محصولات تراریخته مانند برزیل و آرژانتین وارد می‌کند نمی‌تواند خود را بی نیاز از این محصولات بداند. بنابراین حضور ما در این اجلاس باید در راستای تامین منافع ملی و دستیابی به منافع ناشی از مهندسی ژنتیک مصرح در کنوانسیون تنوع زیستی باشد.

در این میان نباید فراموش کرد که بیش از 14 سال است محصولات تراریخته با موفقیت در بیش از 25 کشور جهان و توسط 14 میلیون کشاورز به زیر کشت رفته و فرآورده‌های آن که صدها میلیون تن غذای انسان و دام را تشکیل می‌دهد در زنجیره غذای انسان و دام قرار گرفته و حتی یک گزارش قابل اثبات در مورد عوارض جانبی آن‌ نیز گزارش نشده است و این در حالی است که به دلیل کتمان و کج فکری برخی مدیران میانی، سهم ایران از بازار بزرگ جهانی این محصولات به واردات آن محدود شده است.

در عین حال کشور ایران از معدود کشورهای جهان است که خودش به طور مستقل به فناوری مهندسی ژنتیک در کشاورزی دست یافته و قادر است در صورت رفع موانع مدیریتی به سرعت نام کشور را در سطح جهان طنین‌افکن کرده و سود ناشی از آن را تقدیم ملت ایران کنند؛ لذا امیدوارم با تصویب آیین‌نامه اجرایی قانون ملی ایمنی زیستی بویژه بخش نحوه بررسی و صدور مجوز راه برای محصولات تراریخته آماده تجاری سازی حاصل از پژوهش‌های داخل کشور گشوده شود تا سرمایه‌گذاری کشور در دو دهه اخیر از حیث تربیت نیرو، تجهیز مراکز پژوهشی مربوط و پشتیبانی مالی پروژه‌های مربوط به ثمر نشیند.