کسوف ‌در ‌سرزمین ‌اژدهای ‌سرخ

چین یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته شده در جهان را به وجود آورده است و سنتی طولانی در زمینه‌های مختلف علمی‌ از مهندسی و پزشکی و علوم دارد. یکی از زمینه‌هایی که چینی‌ها در آ‌ن به دستاوردهای قابل توجهی رسیدند،‌ ثبت رویدادهای نجومی ‌و پیش‌بینی برخی رویدادهای مهم آسمانی نظیرکسوف‌ها بوده است. سابقه رصد خورشید گرفتگی‌ها در چین را می‌توان تا سلسله شانگ به عقب برد، یعنی حدود 1600 سال قبل از میلاد. گزارش‌های پراکنده‌ای از این دوران در ارتباط با ثبت کسوف‌ها باقی مانده است که البته اکثرا ناقص و مخدوش هستند، اما رد گزارش‌های معتبر را می‌توان در سلسله چو جستجو کرد. سلسله‌ای که مربوط به حدود سال‌های 1050 تا 221 پیش از میلاد است. در گزارش‌های باقیمانده از این دوران 36 کسوف کامل با دقت رصد و به عنوان پدیده‌هایی طبیعی ثبت شده‌اند. در برخی از این گزارش‌ها علاوه بر آن‌که بر زمان دقیق و مدت کامل گرفت اشاره شده رویت ستاره‌ها در میانه روز و هنگام کسوف نیز آمده است. از آن پس و در دیگر سلسله‌های چین نیز اسناد زیادی در زمینه رویت کسوف وجود دارد. بنابر افسانه‌ای قدیمی ‌2 تن از اخترشناسان باستانی چین پس از آن‌که نتوانستند خورشید گرفتگی کاملی را که در قلمرو امپراتوری باستانی چین رخ می‌داد، پیش‌بینی کنند، اعدام شدند؛ البته تخصص چینی‌ها تنهادر زمینه پیش‌بینی و ثبت گرفت‌ها نبود. چینی‌ها یکی از اولین اقوامی ‌بودند که اقدام به ثبت دنباله‌دارها کردند. در اسناد باستانی نجومی‌ آنها نشانه‌های زیادی از ثبت این مهمانان ناخوانده آسمان دیده شده است و یکی از معروف‌ترین دنباله‌دارهایی که مورد رصد و ثبت قرار گرفته، دنباله‌دار ‌هالی است.

در سال 1054 میلادی ستاره‌ای درخشان و جدید در آسمان پدیدار شد که حتی در نور روز و در کنار درخشش خورشید هم می‌شد آن را رصد کرد. این ستاره درخشان در حقیقت حاصل یک انفجار ابر نواختری بود؛ ستاره‌ای پر جرم که در پایان عمرش در فرآیندی آشوب ناک، مواد خود را به فضای میان ستاره‌ای می‌پراکند. این جرم را این روزها می‌توان در صورت فلکی ثور و به نام سحابی خرچنگ رصد کرد. اما آن دوران در چین باستان گزارش‌های دقیقی از ظهور آن به ثبت رسید که در سال‌های بعدی مورد توجه جدی پژوهشگران تاریخ نجوم واقع شد.

در این میان اما گرفت کامل خورشید در سرزمینی که تاریخی چنین غنی دارد، می‌توانست علاقه هر کسی را به خود جلب کند، بویژه آن‌که گرفت خورشید امسال با مدت زمان گرفت 6 دقیقه و 38 ثانیه یکی از طولانی‌ترین گرفت‌های تاریخ به شمار می‌رود. در حقیقت طی بازه‌ای 5 هزار ساله تنها حدود 70 گرفت با مدت زمان گرفت کاملی در این حدود به وقوع پیوسته و خواهند پیوست. همین ‌موضوع باعث شده بود گروه‌های بسیاری عازم شرق آسیا و بویژه چین و ژاپن شوند. جایی که بیشترین شانس برای رصد گرفت وجود داشت در میانه اقیانوس و درون مرز دریایی ژاپن بود، جایی که کشتی ویژه‌ای همراه با مسافران متخصص خود عازم آن بود و از ایران نیز گروهی از جستجوگران سایه، ازجمله بابک امین تفرشی و سیاوش صفاریان‌پور بر عرشه آن سوار بودند. این گروه توانست در این منطقه و زیر آسمانی صاف بیشترین مدت گرفت را بخوبی رصد کند، اما در مرزهای چین جایی که بیشترین مسافران از ایران و جهان به آن سرازیر شده بودند،‌ وضعیت آب و هوا چندان مساعد نبود. شانگهای،‌ یکی از بزرگ‌ترین بندرگاه‌های جهان که در 15 سال اخیر شاهد پیشرفت فنی و اقتصادی چشمگیری بوده است، مقصد اصلی گروه‌های فراوان ایرانی و خارجی عازم چین بود، اما گروه دیگری که ما در آن عضویت داشتیم با بررسی شرایط جوی و داده‌های قبلی تصمیم گرفت، به بهای از دست دادن چند ثانیه از مدت گرفت محل رصد را در غرب شانگهای و در شهر تاریخی‌ هانجو قرار دهد.

هانجو پایتخت باستانی چین که دوران اوج شکوهش را در سلسله سون تجربه کرده بود،‌ با زیبایی چشمگیر دریاچه غربی در میانه‌ شهر و انبوه نیلوفرهای آبی شهر مرفهی در 180 کیلومتری غرب شانگهای است.

باغ‌های زیبا، ‌آثار تاریخی که به مردم خوشامد می‌گویند در کنار پاگودا‌ها (بناهای زیارتی راهبان بودایی)‌ چهره‌ای دلپذیر به‌این شهر داده است. یکی دیگر از عوامل معروفیت این شهر سرمنشاء گرفتن کانال بزرگ از این شهر است. کانال بزرگ،‌ کانال دست‌سازی است که چینیان در طول 600 سال کار مداوم آن را بین ‌هانجو و پکن حفر کردند تا علاوه بر آب‌رسانی‌، امکان دسترسی آبی و ارسال محموله‌ها و پیام‌ها از طریق آب را نیز بین این دو پایتخت باستانی فراهم آورند و اکنون در کنار دیوار بزرگ چین،‌ یکی از بناهای مورد احترام و افتخار چینی‌هاست.

محل رصد ما در کنار رودخانه کیان تانگ بود. جاده اصلی در کنار این رودخانه در محلی به لبه تپه‌های پوشیده از درخت می‌رسید و در ساحل آن گروه ما وسایل خود را برای رصد گستراند. صبح آن روز هوای‌هانجو بشدت ابری بود، اما با گذشت ساعاتی از حجم ابرها کاسته شد و تنها ابری رقیق بالای سر ما باقی ماند که می‌شد از پشت آن چهره خورشید را مشاهده کرد.

بدین ترتیب، گروه شاهد اولین برخورد لبه ماه و خورشید بود و لحظات هیجان‌انگیز گرفت آغاز شد. به دلیل نیمه ابری بودن هوا، امکان دیدن برخی پدیده‌های همراه گرفت، ‌نظیر نوارهای سایه، ‌رنگ‌های افق، ‌تیز شدن سایه‌ها یا تشکیل سایه‌های هلالی در زیر برگ درختان امکان‌پذیر نبود، اما دیدن منظره خورشیدی که لحظه لحظه به گرفت کلی نزدیک‌تر می‌شد و آسمانی که لحظه به لحظه تیره می‌شد در کنار پرواز پرندگانی که برفرار درختزارهای اطراف به پرواز درآمده بودند، لحظات ورود به کسوف کامل را خوشامد می‌گفت.

ثانیه‌هایی مانده به گرفت کامل ،‌با پدیدار شدن تسبیح دانه‌های بیلی (که آخرین نورهای عبور کرده از پشت پستی و بلندی‌های سطح ماه بودند) و حلقه الماس، گرفت کامل آغاز شد. تاج زیبای خورشید در زیر لایه‌هایی از ابرهای نازک پدیدار شد؛ ابرهایی که باعث شده بود تیرگی محیط بیش از کسوف‌های دیگر به چشم آید. به دلیل شرایط هوا دیدن ستاره‌ها و سیارات دیگر امکان‌پذیر نشد اما تاج خورشید اندک کشیدگی خود را نشان می‌داد. از آنجا که خورشید در دوران نزدیک به کمینه فعالیت‌های خود بود، تاج به جای حالت کروی حالتی کشیده داشت. زمان طولانی گرفت برای کسانی که هزاران کیلومتر را برای دیدن گرفتی با مدت یک یا 2 دقیقه سپری می‌کنند به گونه چشمگیری مشهود بود. خورشید گرفته در میانه آسمان و قرار گرفتن در زیر سایه آن برای مدتی نزدیک به 6 دقیقه، تجربه‌‌ای فراموش نشدنی است.

با نزدیک شدن به زمان پایان گرفت کامل، زبانه‌های خورشیدی در بالای قرص خورشید نمایان شدند و باردیگر با ظهور حلقه الماس و دانه‌های بیلی، سایه ماه زمین را ترک کرد و مارا با تجربه‌ای استثنایی بر جای گذاشت. ما بسیار خوش‌شانس بودیم که هوا در‌هانجو به کمک ما آمد، در حالی‌که گروه‌های بسیاری که در شانگهای و دیگر شهرهای چین بودند هنگام گرفت با بارانی سیل آسا مواجه شدند.

بار دیگر در سال آینده و روز 15 ژانویه 2010 خورشید دوباره خواهد گرفت اما این بار برعکس گرفت سال جاری، جای ماه و خورشید در مدارشان عوض خواهد شد، یعنی این بار خورشید در حضیض (نزدیک‌ترین فاصله ) مداری خود با زمین و ماه دراوج مداری قرار دارد و به همین دلیل قرص ماه نمی‌تواند همه قرص خورشید را بپوشاند و گرفت حلقوی رخ خواهد داد. در این نوع گرفت در اوج می‌توان شاهد حلقه‌ای نورانی در اطراف قرص سیاه خورشید بود.

اما اگر می‌خواهید گرفت کامل دیگری را رصد کنید باید از هم‌اکنون برنامه خود را تنظیم کنید. سال آینده و در 11 جولای 2010 گرفت کامل دیگر رخ خواهد داد که حداکثر مدت 5 دقیقه 20 ثانیه گرفت کامل را به وجود خواهد آورد. این گرفت در مسیر خود از اقیانوس پاسیفیک شیلی و ‌آرژانتین می‌گذرد، اما در یکی از بهترین نقاط مسیر خود به جزایر ایستر می‌رسد، جایی که مجسمه‌های باستانی رو به آسمان آن روایتی از گذشته پر رمز و راز آن در دل دارند. بی شک رصد گرفت کامل در چنین جایی می‌تواند خاطره‌ای تکرار نشدنی به وجود آورد.

گرفت‌ها قرن‌ها است که انسان را مجذوب خود کرده‌اند. تغییری غیرمنتظره در روند عادی شب و روز فرصتی است تا انسان اندکی به فکر فرو رود و از دیدن جهانی واقعی در اطراف خود شگفت زده شود.

پوریا ناظمی