لبهای «هامون» خشک شد

متاسفانه خشکسالی‌های پی‌درپی از سال 1379 موجب خشک شدن این تالاب عظیم و گسستگی زنجیره حیات در این منطقه شد و در سال گذشته با افزایش نسبی بارندگی و میزان آب ورودی به این تالاب کمتر از نیمی از حجم این دریاچه مجددا پرآب شد ولی متأسفانه امسال با کاهش آب ورودی، مجدد این تالاب بین‌المللی ارزشمند خشک شد به شکلی که هم‌اکنون 95 درصد تالاب‌های هامون پوزک، صابری و هیرمند خشک شده است.

به گزارش ایسنا ، هر چند سرمای شدید زمستان سال گذشته و بارش‌های سنگین برف در ارتفاعات هندوکش امید می‌داد که هامونها بهار خوبی را در پیش رو داشته باشند، ولی متاسفانه بر خلاف انتظار، دوباره تالاب بین‌المللی هامون رو به نابودی است. در حال حاضر هامون هیرمند کاملا خشک و حجم آب موجود در هامون صابوری و بخش جنوبی هامون پوزک نیز کمتر از نیمی از حجم آنهاست.

تنها پدیده‌ای که می‌تواند برای نجات هامونها امید بخش باشد بروز یک بارندگی سیل آسا در حوزه آبخیز آن یعنی کشور افغانستان و ارتفاعات هندوکش است.

دکتر دلاور نجفی، معاون محیط طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص خشک شدن تالاب‌های بین‌المللی هامون گفت: تالابهای «انتهای جنوبی هامون پوزک» به وسعت 10 هزار هکتار و «هامون صابری و هامون هیرمند» به وسعت 50 هزار هر دو در سال 1990 به دلیل ایجاد سازه‌های آبی در افغانستان، تخصیص آب برای مقاصد شرب و کشاورزی از سوی ایران و افغانستان و ورود ماهی غیربومی «آمور» از سوی شیلات که نسل نی‌های منطقه را از بین برده است در فهرست قرمز کنوانسیون رامسر قرار گرفته‌اند.

وضعیت تالاب‌های هامون بحرانی است

مهندس عبدوس، مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص تالاب‌های هامون و خشکسالی در منطقه به ایسنا گفت: اساسا منطقه سیستان و بلوچستان تجربه خشکسالی را بطور متوسط هر 30 سال یکبار با خود داشت، ولی ساکنین این منطقه با این خشکسالی‌ها کنار آمده بودند و راههای مقابله و مقاومت در برابر آن را آموخته بودند.

وی افزود: تالابهای هامون حتی ظرفیت ورودی 6 هزار مترمکعب در ساعت را در زمانهای سیلابی تجربه کرده بودند و در آن زمان این حجم عظیم سیلاب هیچگونه آسیبی به مردم وارد نمی‌کرد؛ چرا که به حریم رودخانه‌های سیستان، مشترک و فراح‌رود که سه ورودی اصلی این تالاب هستند تجاوز چندانی نشده بود.

از سوی دیگر این همه اراضی کشاورزی در اطراف این رودخانه‌ها استقرار نیافته بود و بهره‌برداری از این آبها نیز به شکل کنونی صورت نمی‌گرفت. هیچگونه سد و آب‌بندی بر روی این ورودی‌ها بسته نشده بود لذا غالب حجم ورودی آب وارد تالاب هامون می‌شد و سه تالاب هامون پوزک، صابوری و هیرمند به هم متصل بودند.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به شیرین بودن آب هامون‌ها در خصوص سرنوشت هامون گفت: افزایش جمعیت و نیاز به آب و غذای بیشتر، تغییر سطح زمینهای کشاورزی، روش غیراصولی آبیاری و مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی و تفکر نیاز به ذخیره آب برای سالهای خشکسالی جریان طبیعی آب را کاملا به ضرر کلیه تالابهای کشور تغییر داد.

وی افزود: زمینهای کشاورزی در حاشیه رودخانه ها شکل گرفت؛ از سوی دیگر تأمین آب شرب شهرهای بزرگ نیز به این مصرف اضافه شد. علاوه بر اینها وارد کردن ماهی علفخواری بنام آمور که به سرعت تکثیر شد و تمامی نیزارهای تالاب را بلعید و نابود کرد نیز از دیگر علل تغییر در منطقه بود.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست افزود: احداث بند برروی رودخانه‌ای که بستر آن تماما از گل رس و سرعت آب نیز در آن کند است باعث کند شدن سرعت آب و افزایش رسوبات در رودخانه و کاهش ظرفیت ورودی رودخانه و کاهش سهم رودخانه سیستان از هیرمند شد و از سویی به دلیل مرزی بودن رودخانه تاکنون امکان لایروبی آن نیز میسر نشده است.

وی خاطرنشان کرد: در سالهای خشکالی اخیر هرچند آب موجود در چاه نیمه‌ها موجب نجات اراضی کشاورزی و تأمین آب شرب شهرهای زابل و زاهدان شد، خشکسالی‌ها و وزش بادهای 120 روزه سیستان که عملا 6 ماه از سال جریان دارند، موجب خشک شدن هر 3 هامون شد. از سوی دیگر پوشش گیاهی اطراف تالاب نابود، کار دامداری و پرورش گاو سیستانی متوقف شد، صیادان شغل خود را از دست دادند، مرگ تالاب موجب نابودی زیستگاه پرندگان و از دست رفتن بخشی از غذای شکارچیان هم شد.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص وضعیت کنونی هامون گفت: در اسفندماه 1383 پس از چند سال خشکسالی، بارش بارانهای سیل‌آسای بهاری هامونها را پرآب کرد و تا سال 1386 نیز وضعیت هامونها خیلی بد نبود، ولی متاسفانه سال جاری را با وضعیت بحرانی آغاز کردیم و حتی آخرین حجم قابل برداشت از چاه نیمه‌ها نیز در حال تخلیه است و تنها می‌توان امید به نزول رحمت الهی داشت.

وی در خصوص اقدامات قابل انجام برای نجات هامون گفت: لایروبی کامل رودخانه سیستان و 3 کانال احداثی بر روی پریان مشترک از انتهای آنها تا ابتدا می‌تواند حجم قابل توجهی به میزان آب ورودی به تالاب بیفزاید. از سوی دیگر سد کهک نیز که موجب رسوبگذاری شدید آب در محل ورودی به رودخانه سیستان شده که باید از شکل فعلی خارج و اجازه داده شود جریان آب شکل طبیعی خود را در این بخش رودخانه بازیابد.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به این که هر چند این اقدام ممکن است در مواقع بروز سیلاب موجب کاهش توان کنترل سیل شود، اما نباید حیات منطقه را فدای چند قطعه زمین کشاورزی در حاشیه رودخانه کرد، تصریح کرد: همچنین کاشت درختچه‌ها و گیاهان بومی در کرانه‌های غربی و جنوبی تالاب می‌تواند از پخش شدن آب به هنگام وزش باد شدید و افزایش تبخیر جلوگیری کند که تنها این بخش از اقدامات می‌تواند توسط سازمان حفاظت محیط زیست انجام شود که تلاش خواهیم کرددر سال جاری اعتبار آن را تأمین کنیم.

وی خاطرنشان کرد: همچنین مطالعه طرح مدیریت تفضیلی مجموعه پناهگاه حیات وحش تالاب هامون نیز در سال جاری آغاز خواهد شد که در این راستا قرارداد طرح منعقد شده و بزودی مشاور مربوطه به منطقه اعزام و کار مطالعه را آغاز خواهد کرد.

95 درصد تالاب‌های هامون خشک شده‌اند

مهندس آرامنش، مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان نیز با اشاره به این که چند سالی است با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنیم ، گفت: در پایان سال 85 و ابتدای سال 86 آورد خوب آب موجب آبگیری هامون مخازن چاه نیمه شد به شکلی که برآورد سال گذشته بالغ بر 3 میلیارد متر مکعب آب در منطقه بود؛ اما امسال علی‌رغم این که پیش‌بینی می‌شد وضعیت بهتر شود، ولی بنا به شرایطی انتظارات برآورد نشد به شکلی که در حال حاضر ذخیره چاه نیمه‌ها در پایین‌ترین حد خود یعنی 350 میلیون متر مکعب است که این میزان تنها جوابگوی آب شرب منطقه است.

وی با اشاره به این که آورد آب از رودخانه مشترک تا چند هفته پیش حدود 10 متر مکعب بر ثانیه بود، افزود: در حال حاضر این میزان به حدود 35 متر مکعب بر ثانیه افزایش یافته است. اما این میزان با توجه به وسعت منطقه، بادهای 120 روزه و تبخیر 4 هزار میلیمتر آب سالانه به هیچ وجه در حد نیاز نیست و باید به فکر دیپلماسی قوی بود تا آورد بیشتر داشته باشیم.

آرامنش با تاکید بر این که آب‌رسانی سیار به مناطق تحت حفاظت استان برای حیات وحش آغاز شده است، به ایسنا گفت: در تالاب هیرمند با توجه به گستردگی منطقه اگر شرایط فعلی تغییر نکند، حدود 4 ماه دیگر آب نداریم که به این ترتیب پیش‌بینی می‌شود تا خرداد ماه سال جاری تمام پهنه آبی منطقه از بین برود.

وی تاکید کرد: برآوردهای کنونی نشان می‌دهد بالغ بر 95 درصد تالاب هامون هم‌اکنون خشک شده است.

گفتنی است: به دلیل ویژگی‌های خاص دریاچه‌های هامون صابری و هیرمند، این مجموعه به همراه اراضی اطراف آن با مساحتی برابر با 293 هزار و 31 هکتار در سال 1346 حفاظت شده اعلام شد.

بخش آبی این منطقه نیز در سال 1354 به عنوان تالاب بین‌المللی شناخته شد. این ناحیه جلگه‌ای در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. دامنه ارتفاعی 450 تا 550 متر، دما و بارندگی متوسط سالیانه 22 درجه سانتیگراد و 50 میلیمتر، منطقه را دارای اقلیم فراخشک گرم نموده‌اند. این دریاچه‌ها با عمق متوسط 5 متر دارای آب شیرین و لب شور بوده و اصلی ترین منبع تغذیه آن‌ها رودخانه هیرمند است که از کوه‌های کشور افغاستان سرچشمه می‌گیرد. جلوگیری از ورود آب این رودخانه در دوره‌های خشکسالی، موجب تغییرات اکولوژیکی شدیدی در منطقه شده است.

هامون یگانه مأمن زیستی پرندگان مهاجر در شرق ایران بشمار می‌آید. بادهای شدید و معروف 120 روزه که از سمت شمال می‌وزند، باعث ایجاد توفان شن در منطقه می‌شوند. پوشش گیاهی دریاچه شامل 55 گونه از جمله اویارسلام، مرغ، بارهنگ آبی، علف بوریا، لویی، نی، هزارنی و جگن است. گونه‌های شورپسندی نظیر گز، تاغ، اسکنبیل، خارشتر، گون، شور، قلیا و اشنان نیز در اطراف دریاچه می‌رویند.

239 گونه جانوری از جمله پلیکان، فلامینگو، غاز، قوی گنگ، باکلان، کفچه نوک،‌اردک تاجدار، آنقوت، هوبره، کبک، تیهو، عقاب، شاهی، سنقر، شاهین، دال، جغد، پرستوی دریایی، عقاب دریایی دم سفید، عقاب تالابی، سارگپه، مار چلیپر، افعی پلنگی، افعی شاخدار ایرانی، مار جعفری،‌ بزمجه، آگاما، ماهی گرگک، کپور ماهی، آمور سفید و سیاه ماهی در منطقه شناسایی شده‌اند.