قنات گنجینه ناشناخته آب تهران

قنات را بدون شک می توان شاهرگ اقتصادی قرون متوالی و متمادی ایران قدیم دانست. شبکه قنوات تمام شهرها و روستاها را فرا گرفته بود و علاوه بر تامین آب کشاورزی ، آب شرب این سرزمین را نیز تامین می کرد. این سازه کم خرج و بادوام ، تاب فناوری ناهمساز حفر چاه های عمیق و نیز طاقت توسعه شهرنشینی شتاب زده جدید را نیاورد و دستخوش خسارات زیادی شد. شهرهای رو به رشد نه تنها نتوانستند از این منبع سالم ، ارزان و بهداشتی که با محیط زیست و توسعه پایدار همسویی دارد، استفاده مناسب ببرند؛ بلکه خواسته یا ناخواسته به تخریب آن نیز اقدام کردند. حبیب الله فتاحی ، کارشناس ارشد دیگر گروه آب و فاضلاب ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران گفت : رشد سریع شهرها بویژه تهران باعث شد که مساله کمبود آب هم در بخش مدیریت شهری و هم در برنامه ریزی های میان مدت و درازمدت جایگاه ویژه ای یابد. گسترش تهران نه تنها باعث از بین رفتن اراضی مرغوب کشاورزی اطراف شهر شد، بلکه با در برگرفتن مسیر قنوات عملا باعث تخریب و از بین رفتن آنها نیز شد. وی افزود: در محدوده فعلی شهر تهران با وسعتی بیش از 700کیلومترمربع براساس آمار سال 84 بیش از 500رشته قنات وجود دارد که آبدهی آنها از 1 تا 600لیتر در ثانیه متغیر است . مجموع طول کوره های قنوات شهر تهران بیش از 700کیلومتر است . وی ادامه داد: در حال حاضر حدود 90درصد قنوات بدون مالک و متولی مشخص هستند و از این سرمایه بهره برداری مناسب صورت نمی گیرد. این کارشناس ارشد در ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران گفت : قنوات شهر تهران پس از گذشت سالها از احداث آنها اغلب بدون متولی رها شده اند و هم اکنون نه تنها کارآیی قبل را در تهیه آب کشاورزی و آشامیدنی ندارند، بلکه به دلیل عدم نگهداری و مرمت به تهدیدی برای کلانشهر تهران مبدل شده اند.فتاحی افزود: عدم رعایت حریم ایمن برای قنوات و انجام ساخت و سازهای متعدد در محدوده آنها و بالا آمدن تراز آبهای زیرزمینی به دلیل دفع فاضلاب در چاههای جذبی و عملکرد نامناسب قنوات در زهکشی این آبها از جمله عواملی است که در صورت بروز حوادث غیرمترقبه از جمله زلزله و سیلاب در کلانشهر تهران خسارات جبران ناپذیری را بر پیکره این شهر وارد خواهد آورد.

قنوات معروف و قدیمی ایران براساس گفته کارشناسان و منابع ، تعداد قنوات ایران 40هزار تا 50 هزار رشته با طولی بین 160 تا 350 هزار کیلومتر (فاصله ماه با زمین) است. دامنه آبدهی این قنوات بین 7.5 تا 32 میلیارد مترمکعب (250 هزار تا یک میلیون لیتر در ثانیه) تقریبا 7 تا 30 برابر مخازن سدهای بزرگ کشور مانند سدزاینده رود است . حبیب الله حدادی ، کارشناس ارشد گروه آب و فاضلاب ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران در این باره گفت : از مشهورترین قنوات استان خراسان می توان 2 قنات را در ناحیه گناباد ذکر کرد. یکی قنات بیدخت و دیگری صالح آباد که در حال حاضر نیز دایرند. عمق مادر چاه قنات بیدخت در حدود 350متر و میزان آبدهی آن حدود 150 لیتر بر ثانیه است. وی افزود: طول بزرگترین قنات در گناباد 70 کیلومتر است. نام این شهر به روایتی قنات آباد بوده که به مرور زمان به گناباد تغییر یافته است . همچنین قدمت قنات سناباد مشهد به قبل از اسلام ، حدود 1500سال پیش برمی گردد.طول قنات ماهون در کرمان 50کیلومتر و عمق مادر چاه قناتی در کرمان به 140متر می رسد. پرآب ترین قنات استان کرمان ، قنات پای کم واقع در حومه شهرستان بم است که مقدار آبدهی آن 310 لیتر بر ثانیه است. قدمت قنات رشیدی در بروات به سال 715هجری برمی گردد و قدمت قنات جویبار کرمان به عصر پرستش آناهیتا (ملکه باران) می رسد. طول یکی از قنوات استان یزد 120کیلومتر و عمق مادرچاه آن 116متر است . قنات صدرآباد اردکان یزد 70کیلومتر طول دارد و آبدهی قنات حسن آباد مهریز 150لیتر بر ثانیه است. از بین قنوات قدیمی یزد می توان قنات یعقوبی را نام برد که عمر آن در حدود 900سال است.

وی ادامه داد: تا 50سال قبل آب شرب و آبیاری باغات تهران به وسیله قنات انجام می شد. در صورت احیا و مرمت قنوات موجود می توان بخشی از آب مورد نیاز آبیاری فضای سبز شهر که معادل 110میلیون مترمکعب در سال است را تامین کرد و به این نحو تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد. یادآوری این نکته نیز ضروری است که ایرانیان با نام قنات به عنوان اولین مهندسان استحصال آب در دنیا شهرت دارند و شهر تهران با قدمت 2هزار ساله در احداث قنوات می تواند نشانگر فرهنگ و دانش خاص ایرانی باشد.بر همین اساس از سال 83 کارگروه قنات در ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران با هدف جمع آوری اطلاعات و شناسایی اصولی قنوات تهران و استفاده از ابزارها و فناوری های نوین در امر شناسایی ، برنامه ریزی و هماهنگی بین ارگان ها و افراد حقیقی و حقوقی مرتبط در امر قنوات شهر تهران ، مرمت و احیای قنوات با استفاده از روشهای اصولی مهندسی ، استفاده بهینه از آب قنوات در مصارف مختلف شهری و توجه کافی به این مساله در مدیریت شهری تشکیل شد. فعالیت های انجام شده در 2 بخش مجزا به صورت فاز مطالعاتی و اجرایی بوده که می توان به موارد زیر اشاره کرد.

فاز مطالعاتی

در فاز مطالعاتی 4 مرحله مطالعات مقدماتی ، شناخت وضعیت موجود، برآورد و تخصیص بودجه قنوات و تهیه اطلاعات برای برگزاری مناقصات قنوات دنبال شد.
حمیدرضا رنجبر، کارشناس گروه آب و فاضلاب ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران با اشاره به فعالیت های صورت گرفته ، گفت : در مرحله اول مطالعات ، منابع موجود مانند کتاب ، گزارش و نقشه از سازمان ها و مراکز مختلف مرتبط، جمع آوری و مطالعه شد و با توجه به بهره گیری از تجربه متخصصان قنوات تهران در داخل و خارج از مجموعه شهرداری ، شرح خدمات احیای اصولی قنوات تهیه و به عنوان الگوی حرکت گروه مورد توجه و پیگیری قرار گرفت .وی ادامه داد: در مرحله دوم مطالعات ، به منظور آشنایی با فعالیت های شهرداری های مناطق و شناخت تجربیات و مشکلات هر یک از مناطق ، سلسله بازدیدهایی انجام گرفت و مشکلات پیش روی قنوات تهران در ابعاد و انواع مختلف شناسایی شد و راه حل هایی که هر یک از مناطق برای حل مشکلات خود انجام داده اند، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت . در مرحله سوم با توجه به اطلاعات جمع آوری شده درباره وضعیت قنوات مناطق شهرداری ، اولویت های احیای قنوات از مناطق استعلام شده و با بررسی اطلاعات به دست آمده و مشاوره با متخصصان این فن ، 85 رشته از قنوات مناطق مختلف برای احیا در سال 84 انتخاب و مبلغی بالغ بر 60میلیارد ریال برای این کار برآورد شد و به عنوان بودجه لازم جهت انجام فاز اول پروژه ساماندهی قنوات به معاونت خدمات شهری پیشنهاد شد و در نهایت با تصویب بودجه از سوی شورای اسلامی شهر تهران مبلغ 47میلیارد و 500میلیون ریال به فاز اول پروژه اختصاص یافت .همچنین این کارشناس گفت : در مرحله چهارم با هماهنگی شهرداری مرکز، شهرداری های مناطق و با نظارت ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهر تهران برای کسب اطلاعات لازم جهت برآورد دقیق تر هزینه های احیای قنات ، دستورالعملی تدوین و به مناطق ارسال شد. هدف از ارسال این دستورالعمل در واقع ارزیابی وضعیت موجود قنات در هر منطقه و مشخص کردن میزان حجم عملیاتی لازم بوده است .مجید دیری نیز از کارشناسان دیگر این گروه در این رابطه تاکید کرد: مندرجات این دستورالعمل به نحوی تنظیم شد تا مناطق براساس آن بتوانند اطلاعات مربوط به نقشه دقیق مسیر قنات ، محل قرار گرفتن میله ها، تغییر مسیر لازم ، نقاط ورود فاضلاب ، نقاط برداشت آب و همچنین دیگر موارد لازم برای برآورد هدف ذکر شده را جمع آوری و به ستاد محیط زیست برای کنترل و برآورد اسناد مناقصه ارسال کنند.وی ادامه داد: بررسی ها نشان می دهد که در فاز اجرایی با انجام بازدیدهای میدانی و ارائه خدمات مشاوره ای به مناطق و فعالیت های نظارتی و اجرایی برای ساماندهی و احیای قنوات ، در حدود 35 رشته از قنوات تخریب شده یا در حال تخریب ، مرمت شده است و احیای دیگر قنوات در حال انجام است.

حمیده سادات هاشمی