1.618؛ نگاه به علم با نسبت طلایی

این برنامه در حقیقت ترکیبی از برنامه‌های علمی این شبکه مانند 360 درجه، مدار بسته، کندو و طلوع است که ترویج تفکر علمی به مخاطب، انتقال تجربه‌ها، یافته‌های جدید در حوزه علم و دانش، اطلاع رسانی و تحلیل اخبار این حوزه از مهم‌ترین اهداف آن ذکر شده است؛ اما نام این برنامه تلویزیونی که ربطی به ریاضیات دارد و ارتباط برنامه با نسبت طلایی از جمله موضوعاتی است که بیش از هر چیز توجه مخاطب را به خود جلب می‌کند. 1.618 در ریاضیات نسبت طلایی نامیده می‌شود و اگر بیننده قسمت‌هایی از این برنامه تلویزیونی باشید بدون تردید تا پایان برنامه ارتباط موضوع برنامه با این عدد را متوجه شده‌اید.

نسبت طلایی در یک برنامه تلویزیونی

سید کاظم میر هاشمی، مدیر گروه دانش شبکه چهار سیما درباره ارتباط نسبت طلایی با یک برنامه تلویزیونی می‌گوید: همان طور که می‌دانید تاکنون از گروه دانش شبکه چهار، برنامه‌های موفقی با ساختار ترکیبی و گفت‌وگو محور علمی نظیر طلوع، کندو و 360 درجه پخش شده که هر یک به نوعی به موضوع ترویج علم و دانش پرداخته است. بشر امروز بتدریج ‌ بسیاری از قواعد درست پیرامونی خود را به دلیل نداشتن دانش کافی و اشراف کامل به علت وجودی پدیده‌های هستی، به هم ریخته و گره‌هایی را در محیط پیرامونش ایجاد کرده است. برنامه نسبت طلایی یا 1.618 سعی می‌کند بگوید جهان هستی بر پایه نسبتی درست و دقیق بنا شده و بر هم زدن این نسبت و جابه جا کردن این قواعد به صورت آگاهانه و ناآگاهانه عواقب ناخوشایندی را برای همه ما به همراه خواهد داشت. بنابراین نیاز است بشر همه مسائل و موضوعات پیرامونش را از دریچه درست و نسبت معینی ببیند. مسائل مطرح در حوزه محیط زیست و لزوم حفظ میراث فرهنگی و هنری برای آیندگان از جمله مقوله‌هایی است که به توجه جدی نیاز دارد. این برنامه علاوه بر این به نقد و بررسی سیاستگذاری‌های مسئولان در حوزه دانش می‌پردازد و موضوعات پیچیده علمی را به زبان ساده بیان کرده و وجود یک نگاه علمی به مسائل علمی حل شده و ساده پیرامون بشر را دنبال می‌کند.

نسبت‌ها را طلایی کنیم

سیاوش صفاریان‌پور، کارگردان، طراح و برنامه‌ریز این برنامه تلویزیونی به جام‌جم می‌گوید: «یکی از ویژگی‌های این برنامه این است که با زبانی ساده و البته جذاب به موضوعات علمی مختلف می‌پردازد و به بخشی از زندگی انسان که می‌تواند با علم شکل بهتری پیدا کند، نگاهی ویژه دارد؛ این رویکرد اصلی برنامه است. گروه طراح این برنامه ترجیح داده‌اند به سراغ موضوعاتی بروند که به نوعی با اسم این برنامه ارتباط داشته باشد.»

سیاوش صفاریان پور با تاکید بر این که نسبت طلایی از رموز طبیعت است، می‌گوید: عدد 1.618 دربردارنده پیغامی است که به ما می‌گوید در شکل ایده‌آل برای طبیعت، نظام خلقت و حتی در زمینه‌هایی مانند معماری یا یک اثر هنری که انسان دست به خلق یک موضوع می‌زند یک فصل ایده آل گرایانه از هوشمندی طبیعت و انسان می‌تواند وجود داشته باشد که به او این امکان را می‌دهد​کاشف این راز در طبیعت باشد. این عدد مانند کاغذ تورنسل یا سنگ محکی است که به ما این امکان را می‌دهد ​ موضوعات برنامه را در قامت عنوان برنامه قرار دهیم. این که به یک موضوع اجتماعی، علمی یا هنری بپردازیم برای ما فرقی ندارد. آنچه مهم است این که از قاعده نسبت طلایی خارج نشویم. ما می‌توانیم نسبت طلایی را نه تنها در طبیعت و آثار هنری بلکه در زندگی روزمره ببینیم. سه روز در هفته این برنامه پخش می‌شود که یک روز به علوم مردمی یا دانش برای مردم اختصاص دارد. یک روز به تحلیل وضع علمی در کشور می‌پردازد که یکی از شاخص‌های مهم توسعه امروز ایران به شمار می‌رود. یک روز هم موضوع برنامه به محیط زیست، میراث فرهنگی و میراث معنوی اختصاص داده شده است که به ما می‌گوید در زندگی امروزمان نسبت طلایی در کجا قرار دارد. شعار برنامه بر همین اساس شکل گرفته است. شعار ما این است : نسبت‌ها را طلایی کنیم که این طلایی‌کردن نسبت‌ها می‌تواند در زندگی شخصی ما باشد یا این که فراتر از آن در ساختمان اصلی یا پیکره اصلی جامعه ما قرار داشته باشد.

سیاوش صفاریان‌پور در پاسخ به چگونگی انتخاب موضوع برای این برنامه تلویزیونی می‌گوید: موضوعاتی که برای برنامه انتخاب می‌کنیم با معیار نسبت طلایی عیارسنجی می‌شود و اگر موضوعی در این قامت نباشد ما آن را وارد برنامه نمی‌کنیم. بنابراین هر یک از موضوعاتی که در برنامه به آن پرداخته می‌شود حتما با نسبت طلایی ارتباط دارد. ما براساس سفارشی که برای برنامه‌سازی از تلویزیون گرفتیم ساختار برنامه را طراحی کردیم. معمولا روش کار ما این است که اول اسم برنامه را انتخاب می‌کنیم؛ چراکه اسم می‌تواند مسیر برنامه ما را مشخص کند. وقتی قرار شد یک برنامه شبانه با محوریت علمی بسازیم به این نتیحه رسیدیم که هیچ اسمی بهتر از 1.618 نیست. البته این عنوان برای یک برنامه تلویزیونی عنوان پیچیده‌ای است؛ گرچه یکی از اصول ضروری برای انتخاب نام یک برنامه تلویزیونی، ساده بودن آن است، اما ما خودمان می‌خواستیم این عدد سوال‌ برانگیز باشد تا مخاطب پس از شنیدن نام برنامه از خود بپرسد چرا یک عدد اعشاری به عنوان اسم یک برنامه تلویزیونی انتخاب شده است. در مقایسه با اعدادی مثل 90 که به عنوان نام یک برنامه تلویزیونی انتخاب می‌شود، درباره این که آیا اسم این برنامه می‌تواند ماندگار باشد یا نه تردید داشتیم، اما مطمئن بودیم اگر این اسم در ذهن کسی باقی بماند تا ابد ماندگار خواهد شد. ماهیت اصلی شبکه چهار این است که در ذهن مخاطب سوال ایجاد ​کرده و آنها را مجبور می‌کند برای پرسش‌هایشان پاسخی بیابند.

برنامه علمی باید زبانی ساده داشته باشد

فواد صفاریان‌پور، تهیه‌کننده این برنامه در پاسخ به تفاوت بین برنامه‌سازی علمی و دیگر برنامه‌های تلویزیونی می‌گوید: گرچه تصور می‌شود برنامه‌سازی در حوزه‌های مختلف علمی با برنامه‌سازی دیگر برنامه‌های تلویزیونی تفاوت چندانی ندارد، اما در برنامه‌سازی علمی باید به دو بخش ساختار و محتوا در کنار هم توجه داشت. برای ساخت هر برنامه‌ای باید از کارشناسانی کمک گرفت که به عنوان سردبیر یا شورای سردبیری یا گروه مشورتی در کنار دیگر عوامل حضور دارند، اما در برنامه علمی این حضور گروه از اهمیت بیشتری برخوردار است. برنامه علمی مانند یک فیلم سینمایی نیست که یک ایدئولوژی یا داستانی را بخواهید روایت کنید. گرچه معتقدم ​ حتی در یک فیلم سینمایی هم باید از کارشناسان کمک گرفت. در برنامه‌سازی علمی نمی‌توان در همان زمان کاری را انجام داد و بدون پیش‌بینی حرکت کرد. در غیر این صورت مرتکب اشتباه شده ایم.

فواد صفاریان‌پور با تاکید بر لزوم حرکت بر اساس اعداد و منطق در برنامه‌سازی علمی می‌افزاید: در یک برنامه علمی نمی‌توان محتوایی را مطرح کرد که در آن اثری از سند علمی یا منطق علمی یافت نشود. از سوی دیگر، سروکار داشتن با افرادی که خودشان متخصص یا دانشمند هستند، مشکلات و گرفتاری‌های کار را دوچندان می‌کند. رسانه‌ای مانند تلویزیون باید بتواند یک مفهوم علمی پیچیده را به زبان ساده بیان کند به گونه‌ای که بیشتر افرادی که مخاطب یک برنامه تلویزیونی هستند، بتوانند موضوع را بفهمند. وقتی در برنامه‌ای با کارشناسان علمی که ممکن است معلمان خوبی نبوده باشند، کار می‌کنید با محدودیت‌هایی مواجه می‌شوید. برنامه ساز علمی باید این توانایی را داشته باشد که یک بحث کارشناسی را به سمت سادگی هدایت کند. انتخاب‌های یک برنامه‌ساز علمی هم بسیار مهم است. گاهی به ما انتقاد می‌شود ​ چرا در برنامه از گروهی از کارشناسان مشخص استفاده می‌کنید. انتخاب کارشناسان برنامه کار بسیار دشواری است. مدت زمانی گذشته​توانسته‌ایم افرادی را پیدا کنیم که ادبیات مشترکی دارند که همان برنامه‌سازی علمی به زبان ساده است؛ یعنی این گروه از کارشناسان بجز داشتن تخصص و سواد کافی توانایی انتقال مفهوم به زبان ساده را دارند.

پاشنه‌های آشیل برنامه‌سازی علمی

محمود کریمی، از اعضای شورای سیاستگذاری برنامه تلویزیونی 1.618 در پاسخ به این که اساسا یک برنامه علمی باید چه شاخصه​‌هایی داشته باشد، می‌گوید: یک برنامه علمی وقتی در قاب تلویزیون قرار می‌گیرد، نمی‌تواند خارج از چارچوب‌ها و ویژگی‌های تعریف شده برای یک برنامه تلویزیونی رفتار کند؛ یعنی یک برنامه علمی نیز باید ویژگی‌های یک برنامه تلویزیونی را بشناسد و همه آنها را رعایت کند و مثل هر زمینه یا پدیده دیگری که می‌خواهید در آن نوآوری یا ابتکار داشته باشید در برنامه علمی هم باید قبل از تسلط به موضوع، زمینه‌هایی را که می‌توان در آن دستکاری کرد، شناسایی کنید تا این دستکاری به ایجاد جذابیت منجر شود. پارامتر جذابیت را نمی‌توان از یک برنامه تلویزیونی حذف کرد. در برنامه‌سازی علمی خلاف جهت دیگر برنامه‌های تلویزیونی حرکت می‌کنیم؛ چون همه ذوق کار در عمیق‌شدن آن نهفته است، اما وقتی می‌خواهید برنامه تلویزیونی بسازید باید در سطح بایستید و عرض زیادی را طی کنید به همین دلیل کسی که می‌خواهد برنامه‌سازی علمی کند یا در قالب یک برنامه تلویزیونی محتوای علمی تولید کند باید فکرها، جذابیت‌ها، رمز و رازها، شیرینی‌ها، کشف‌ها و طراوت‌ها را در موضوع علمی خوب بشناسد و خود را جای مخاطب تلویزیونی بگذارد. مخاطب تلویزیونی عام است. منظور از عام‌بودن یعنی هر فردی که بدون اختیار برنامه‌ساز، تلویزیونش را روشن کرده و کانالی را جابه‌جا می‌کند و تصادفی یا آگاهانه برنامه‌ای را تماشا​ می‌کند، می‌تواند مخاطب برنامه شما باشد. این مخاطب از شما انتظار ندارد یک سخنرانی علمی ارائه کنید؛ بلکه می‌خواهد برنامه‌ای تماشا کند که سرگرم‌کننده و جذاب باشد و در عین حال مطالبی را نیز یادبگیرد؛ یعنی برنامه‌ساز علمی هم باید با زبان علم آشنایی داشته باشد و هم زبان ساده‌سازی را بداند.

کریمی بر لزوم پژوهش در برنامه‌سازی علمی تاکید کرده و می‌گوید: برای این که یک برنامه علمی، برنامه‌ای تاثیرگذار باشد باید حتما پژوهش جامعی در این زمینه انجام شود. پیدا کردن پاشنه‌های آشیل طرح یعنی نقاطی که ممکن است به مخاطب برنامه این پیغام را بدهد که برنامه خارج از حوصله اوست و باید برنامه دیگری را انتخاب کند و نظر مخاطب هیچ اهمیتی در برنامه‌سازی نداشته، بسیار مهم و ضروری است. برنامه علمی خوب به بازاریابی خوب نیاز دارد که اگر جنس برنامه گفت‌وگو محور باشد انتخاب موضوع و مهمان خوب در کنار هم بسیار مهم است. علاوه بر این مهم است چه کسی در برنامه علمی با مهمان گفت‌وگو کند. اینها سه ضلع مثلثی است که ضعف هر یک از آنها می‌تواند دو ضلع دیگر را تحت تاثیر خود قرار دهد. اگر سوژه خوبی انتخاب شود و از مهمان خوبی هم دعوت شود فقط کافی است گفت‌وگوکننده هم در کارش متخصص باشد تا به این ترتیب برنامه علمی به یک برنامه تاثیرگذار تبدیل شود و بیننده از آن استقبال کند. خیلی مهم است ​ یادمان باشد اگر برای یک برنامه علمی مهمان شدیم، حتما باید در ارتباط با موضوعی که می‌خواهیم درباره آن صحبت کنیم محتوایی داشته باشیم که بتوانیم آن را برای مخاطب به نمایش بگذاریم. دیده‌شدن نمونه‌ای از سنگ یا پرنده‌ای که درباره آن صحبت می‌شود یا کارکردن اختراع یعنی تصویری‌کردن موضوع ذهنی یا فکری علمی در همراه‌شدن مخاطب با قصه موضوع علمی نقش مهمی دارد. کریمی خاطرنشان می‌کند: سرانجام کمترین کاری که می‌خواهیم با ساخت چنین برنامه‌ای انجام دهیم این است که ذوق و شوق یادگیری و کشف‌کردن و دنبال‌کردن قصه‌های خودمان را داشته باشیم و بدانیم هر یک از ما استعداد منحصربه‌فردی داریم که حتما با آن استعداد و برای آن آفریده شده‌ایم و هریک از ما می‌توانیم قدمی برداریم یا اتفاقی را رقم بزنیم که می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت جامعه داشته باشد.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش