گذار از فیلمفارسی به آرمانگرایی

بیشتر از 90 درصد فیلم‌های قبل از انقلاب داستان عشق و عاشقی‌های سطحی را به نمایش می‌گذاشت که هیچ سنخیتی با فرهنگ خانواده‌های اصیل و مذهبی ایرانی نداشت و به همین دلیل بود که این خانواده‌ها سینما را تحریم کرده بودند.

در این دوره فقط چند کارگردان بودند که فیلم‌های متفاوتی می‌ساختند که معروف‌ترین آنها مسعود کیمیایی بود که با ساخت آثاری مانند قیصر و گوزن‌ها به شهرت رسیده و نشان داده بود که سینما هنری است که می‌تواند در خدمت بیان مسائل بنیادی اجتماعی و خانوادگی باشد.

اما نکته جالب این جاست که همین سینمای سطحی که مغضوب مردم اصیل ایرانی بود بعد از پیروزی انقلاب توانست بدو ن فاصله‌گذاری زیادی به راهش ادامه بدهد و نابود نشود. یکی از دلایل این اتفاق سخن امام خمینی(ره) بود که قاطعانه فرمود: «ما با سینما مخالف نیستیم با فحشاء مخالفیم». همین نظر بود که سینماگران متفاوتی را که قبل از انقلاب نیز فعال بودند به تکاپو انداخت و چرخ سینمای ایران چرخید تا به امروز رسید.

فیلم‌های انقلابی

بعد از پیروزی انقلاب باطن و ظاهر سینما باید تغییر می‌کرد. داستان‌هایی که باید به فیلمنامه تبدیل می‌شدند باید از نظر محتوایی کاملا با مضامین اسلامی و انقلابی نوشته می‌شدند و خیلی زود هم چنین اتفاقی افتاد. در سال پنجاه و هشت بود که فیلمسازانی مانند محمدعلی نجفی، بهمن فرمان آرا،مهدی فخیم‌زاده و... فیلم‌هایی مانند جنگ اطهر، سایه بلند باد، به دادم برس رفیق و... را روانه سینماها کردند.در همین سال بود که حسین ترابی فیلم مستند و بسیار زیبای برای آزادی را با موضع راهی که انقلاب طی کرد تا به پیروزی رسید را مقابل دوربین برد.

این فیلم چندین بار ازتلویزیون به نمایش در آمد. داستان بیشتر فیلم ‌هایی که تا قبل دهه شصت ساخته شد بیشتر انقلابی و دینی بود، فیلم‌هایی مانند زنده‌باد (خسرو سینایی)، از فریاد تا ترور (منصور تهرانی)، پروازدر قفس (کاوش)، مدرسه‌ای که می‌رفتیم (داریوش مهرجویی)، خونبارش (امیر قویدل)، قدغن (علیرضا دوادنژاد) و... این آثار نشان داد که سینمای ایران بضاعت این را دارد که به راه خودش ادامه دهد و فیلم‌هایی بسازد که همخوان مسیر انقلاب هستند. این در حالی بود که نیروی انسانی که در سینمای قبل از انقلاب فعال بودند کاملا پالایش شده و بیشتر آنها از ایران رفته بودند و آنهایی هم که ماندند یا خود را باموازین انقلاب اسلامی تطبیق داده و عهد کردند که به آن وفادار باشند یا از سینما کناره‌گیری کردند.

سینمای درخشان دهه 60

از سال 1360 سینما کاملا جهت خود را پیدا کرد،کسانی که اتاق فکر سینما را شکل می‌دادند؛ به موضوعاتی که قرار بود ساخته شود اشراف داشتند و با این که کشور درگیر جنگ شده بود اما موضوعات اجتماعی و فقری که کشور از دوره پهلوی با آن درگیر شده بود در اولویت سینما قرار گرفت. فیلم‌هایی مانند آفتاب‌نشین‌ها، برنج خونین، خانه آقای حق‌دوست، میراث من جنون و... فیلم‌هایی بودند که در این سال تولید شدند و نکته جالب این که از سال شصت جشنواره فیلم فجر نیز به شکل بین‌المللی راه‌اندازی شد و 19 کشور هم در آن شرکت داشتند. این امتیاز بزرگی برای کشوری بود که انقلابش سه ساله بود و عراق به جنوب حمله کرده بود و مردم با همه توان در حال مبارزه با دشمن بودند و از دین و وطن خود دفاع می‌کردند.

در آن سال‌ها، سینمای ایران سفیری فرهنگی بود که چهره تازه ایران اسلامی را به مردم جهان نشان می‌داد. جشنواره‌های مختلف جهانی از سینمای ایران اسلامی استقبال می‌کردند و فیلم سازان با آثار خود نمود پیروزی یک انقلاب شکوهمند را به مردم جهان نشان می‌دادند و به آنها ثابت می‌کردند که سینمای ایران دیگر آن سینمای سطحی که فیلمفارسی خوانده می‌شد، نیست. فیلمسازانی مانند علی حاتمی هم دست به کار شدند و فیلم‌هایی مانند حاجی واشنگتن تولید شد. بازیگرانی مانند عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، فرامرز قریبیان، داود رشیدی، محمدعلی کشاورز، جمشید مشایخی، حمیده خیرآبادی، ثریا قاسمی، فریماه فرجامی و... در این آثار متفاوت بازی می‌کردند که قبل از پیروزی انقلاب هم نشان داده بودند که راهشان با دیگران جداست و به دنبال هنر متعالی هستند. در دهه 60 علاوه بر فیلم‌های انقلابی و اجتماعی که تولید آنها در اولویت بود به مرور موضوع دفاع مقدس هم به سینما وارد شد که به مرور سینمای دفاع مقدس را شکل داد که در نوع خود در جهان بی‌نظیر است و هنوز هم به راه خود ادامه می‌دهد. از دیگر موضوعاتی که در دهه 60 مورد توجه بود تولید آثار با موضوع معنوی و مذهبی بود. این نوع سینما با فیلم‌هایی که داریوش مهرجویی ساخت به اوج رسید، فیلم‌هایی مانند هامون، بانو، پری و... زنده‌یاد امیر قویدل را می‌توان از بهترین کارگردانانی دانست که آثار خوبی با موضوع انقلاب ساخت که یکی از برجسته‌ترین آنها فیلم ترن است.

تنوع آثار در دهه شصت و نیمه اول دهه هفتاد بسیار گسترده بود. در این سال‌ها از فیلم پلیسی و اکشن گرفته تا مذهبی و اجتماعی تولید می‌شد و نکته جالب این که در آن سال‌ها برای تغییر روحیه مردم سینمای کمدی هم در اوج بود و فیلم‌هایی ساخته می‌شد که هنوز هم جزو بهترین آثار سینمای ایران به شمار می‌آید.

سینمای بعد از پیروزی انقلاب به دلیل اتاق فکری که داشت و سینماگرانی که با انگیزه کار می‌کردند به سینمایی متفاوت تبدیل شد که تا به امروز فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده و چرخش همچنان خوب و پررونق می‌چرخد. سینما در ایران تنها هنری بود که خیلی زود خود را با ارکان انقلاب همخوان کرد و در سال‌های اولیه پیروزی انقلاب اسلامی به بازویی قوی برای تبلیغ انقلاب و حتی صدور آن تبدیل شد. راهی که باز هم می‌تواند ادامه داشته باشد.

طاهره آشیانی / روزنامه‌نگار