پای معلولیت در سینما می‌لنگد

آنچه مسلم است همان‌طور که در فضاهای مختلف جامعه ما چه به لحاظ ساخت و ساز شهری و خانه‌ها و مکان‌های گوناگون و چه از نظر میزان اهمیت و توجه مسئولان و مدیران، معلولان با کم‌اعتنایی و کم‌مهری مواجهند، در سینمای ایران هم، چندان به معلولان نمی‌پردازند. این درحالی است که زندگی معلولان واجد بار دراماتیک است و ظرفیت پرداختن در قالب قصه‌ای تاثیرگذار را دارد. با این حال هرازگاهی فیلم‌هایی در این زمینه ساخته می‌شود. به عنوان مثال فیلم «آبجی» به تهیه‌کنندگی محمدحسین قاسمی که نخستین اثر سینمایی مرجان اشرفی‌زاده است. این فیلم که گلاب آدینه، معصومه قاسمی‌پور و پانته‌آ پناهی‌ها از بازیگران آن هستند، قصه مادری به نام طلا و دخترانش را روایت می‌کند که یکی از آنها عطی (آبجی) معلولیت ذهنی دارد. این فیلم که بزودی اکران عمومی می‌شود به اضافه فیلم «من پیش از تو» ساخته تئا شروک که به زندگی جوانی معلولِ حرکتی می‌پردازد و آخرین نمونه محبوب و جهانی در این زمینه است و براساس رمان پرفروش جوجو مویز ساخته شده، بهانه‌های تاکیدی ما برای گزارش پیش رو است.

پوران درخشنده

پوران درخشنده، فیلمساز متعهد و دغدغه‌مند سینمای ایران، جزو معدود فیلمسازانی است که 3 فیلم سینمایی درباره معلولیت در کارنامه دارد. او اصلا دو فیلم نخست خود را با موضوع معلولیت می‌سازد؛ «رابطه» با بازی خسرو شکیبایی، پرویز پورحسینی و علیرضا رضاییان، قصه نوجوانی ناشنوا و منزوی را روایت می‌کند. در «پرنده کوچک خوشبختی» با بازی عطیه معصومی، امین تارخ و هما روستا، با دختربچه‌ای به نام ملیحه روبروییم که به خاطر مشاهده اتفاقی تلخ، قدرت حرف زدن را از دست می‌دهد و به خاطر ناتوانی در حرف زدن پرخاشگر می‌شود. درخشنده در «بچه‌های ابدی» با بازی شهاب حسینی و الهام حمیدی، هم سراغ بچه‌هایی می‌رود که معلولیت ذهنی دارند.

مجید مجیدی

مجید مجیدی هم از جمله کارگردانانی است که در 3 فیلم شاخص خود، به معلولیت پرداخته است؛ او در فیلم «رنگ خدا»، ما را به دل قصه تاثیرگذار پسری نابینا به نام محمد (محسن رمضانی) و پدرش هاشم (حسین محجوب) می‌برد. سکانس پایانی این فیلم از ماندگارترین قاب‌های سینمای ایران است. مجیدی در «بید مجنون» هم سراغ نابینایی می‌رود؛ منتهی این بار قهرمان قصه با بازی پرویز پرستویی، مردی است که با یک عمل جراحی، بینایی خود را که از 8 سالگی از دست داده بود، دوباره به دست می‌آورد. بینایی و نابینایی در این فیلم بیش از آن‌که جسمی باشد، بیشتر جنبه تمثیلی پیدا می‌کند. مجیدی در «آواز گنجشکها» هم سراغ ناشنوایی می‌رود، اما قصه دخترکی که دارای این معلولیت است، در حاشیه ماجرای اصلی فیلم قرار دارد.

اینجا بدون من

نمایش معلولیت در فیلم‌های سینمای ایران به دو شیوه است؛ یا کاملا مستقیم که شخصیتهای معلول، قهرمان‌های فیلم هستند و حضورشان نقشی تعیین‌کننده و کاربردی دارد و یا حضور شخصیت‌های معلول در قصه، در بخش فرعی است. با این حساب، نقش یلدا با بازی نگار جواهریان در «اینجا بدون من» ساخته بهرام توکلی، از کاراکترهای اثرگذار محسوب می‌شود. سروسامان دادن این دختر، از مهم‌ترین دغدغه‌های مادرش است و باعث می‌شود شاهد تقابل نفسگیر امیدها و بیم‌ها باشیم.

بی‌خداحافظی

«بی‌خداحافظی» به کارگردانی احمد امینی، با نگاهی به زندگی رضا صادقی، خواننده محبوب و توانای کشورمان ساخته شده است و نشان می‌دهد که او باوجود معلولیت، با سختکوشی به هدف خود می‌رسد و موفق می‌شود. رضا صادقی در نقش اصلی فیلم بازی می‌کند و محمدرضا فروتن، پگاه آهنگرانی و افشین هاشمی هم از دیگر بازیگران آن هستند.

حوض نقاشی

شهاب حسینی و نگار جواهریان در «حوض نقاشی» نقش زوجی دارای معلولیت ذهنی را بازی می‌کنند که پسری سالم دارند، اما تفاهم، تعامل و درک میان آنها چالش اصلی قصه را تشکیل می‌دهد. با این حال عشق، می‌تواند ناتوانی را از میان بردارد و راه زندگی را هموار کند. «حوض نقاشی» با تحسین زیادی موقع اکران مواجه شد و در حضورهای جشنواره‌ای خارجی هم موفقیت هایی به دست آورد.

گل های داوودی

«گل‌های داوودی» ساخته رسول صدرعاملی، از نمونه‌ای‌ترین و محبوب‌ترین فیلم‌های سینمای ایران است که دو دلداده جوان آن، جواد (بیژن امکانیان) و مریم (هیلدا پیرزاد) نابینا هستند. سکانسی از این ملودرام، که این دو در پارک همدیگر را با به صدا درآوردن چوب‌هایی پیدا می‌کنند، از بخش‌های به یادماندنی اثر است.

مسافران مهتاب

شخصیت نمکی فیلم «مسافران مهتاب» با بازی مهدی فخیم‌زاده دارای معلولیت ذهنی است. فخیم‌زاده در این فیلم محبوب به کارگردانی خودش، تصویری تاثیرگذار از یک معلول ارائه می‌دهد؛ او ذات مهربانی دارد، اما در برابر زورگویی و بی‌عدالتی، به خروش می‌آید و با گفتن دیالوگِ «می‌خوای اذیت کنی؟» به جانِ افرادی می‌افتد که قصد آزار و اذیت او را دارند.

مادر

نقش غلامرضا در فیلم «مادر» ساخته ماندگار علی حاتمی هم از آن مصداق‌های نگاه فرعی به معلولیت در سینمای ایران است، اما اتفاقا همین نقش به لحاظ شخصیت‌پردازی خوب و بازی تاثیرگذار اکبر عبدی، در حافظه تماشاگر حک می‌شود و در کلیت اثر، مقامی والا می‌یابد. به ویژه این‌که غلامرضا با گفتن دیالوگ معروف «مادر مرد، از بس که جان ندارد»، بر مانایی این شخصیت می‌افزاید.

برخی نمونه‌های شاخص سینمای جهان

سینمای جهان اعتنای ویژه‌ای به معلولیت و وضع معلولان داشته و دارد و هر وقت که سراغ این موضوع می‌رود، سعی می‌کند بهترین و متفاوت‌ترین نگاه را داشته باشد. برای همین فیلمنامه‌نویسان این آثار نهایت بهره را از این بستر دراماتیک می‌برند و شخصیت‌هایی خلق می‌کنند که با هدایت صحیح کارگردان و بازی خوب بازیگران، ماندگار می‌شود. معمولا هم چون این نقش‌های چالش‌برانگیز توسط بهترین بازیگران، بازی می‌شود، آنها را با تحسین و تشویق و جایزه مواجه می‌کند. «پای چپ من» با بازی دانیل دی لوییس، «مرد بارانی» با بازی داستین هافمن، «من سام هستم» با بازی شان پن، «روز هشتم» با بازی پاسکال دوکن، «دریای درون» با بازی خاویر باردم، «تئوری همه چیز» با بازی ادی ردماین و «من پیش از تو» با بازی سم کلفلین فقط برخی از فیلم‌ها و نقش‌های ماندگار در این زمینه است.

خانوم

یکی از اپیزودهای نخستین فیلم سینمایی تینا پاکروان، «خانوم» قصه مردی با بازی امین حیایی است که بر اثر حادثه‌ای هر دو دستش را از دست داده و این معلولیت هم باعث بحران روحی او و خانواده شده و هم آنها را در مضیقه مالی قرار داده است. زن خانواده مجبور است جور این وضعیت را بکشد.

علی رستگار