زنان سرپرست خانوار در پیچ معیشت

اگر بخواهیم باز هم می‌توانیم بنویسیم، جملاتی از این دست را که رئیس مرکز آمار ایران سه سال قبل در همایشی در دانشگاه شریف به گوش همگان رساند و پیش‌بینی کرد جمعیت زنان سرپرست خانوار تا سه سال آینده افزایش می‌یابد.

حالا سه سال پس ازآن روز است، همان روزی که پیش‌بینی شده بود، یکی از روزهای مرداد 95 که پیدا کردن زنان سرپرست خانوار در نزدیکی‌مان کار دشواری نیست.

آمارهای عجیب، طرح‌های بی‌سرانجام

نکته عجیب درباره زنان سرپرست خانوار این است که رشد آماری آنها از سال 75 تا 90 بسیار سریع بوده است طوری که از حدود یک میلیون 200 هزار نفر در سال 75، به دو میلیون و 500 هزار نفر در سال 90 رسیده است. پیامدهای چنین پدیده‌ای، گسترش انزوای اجتماعی و احساس تنهایی، فقر، افزایش بیماری‌های روانی و جسمی در آنهاست که هر یک از این پیامدها آنها را در برابر آسیب‌های اجتماعی جدیدی نیز قرار می‌دهد.

از این وضعیت بحرانی که مثل دماسنجی برای اجتماع است می‌شود نتیجه گرفت جامعه ما، سبک زندگی غلطی را دنبال می‌کند که حاصلش بیشتر شدن این گروه از زنان و افزایش فشار زندگی بر آنهاست.

به باور جامعه‌شناسان، در توسعه کشور خانواده نقشی محوری دارد و گسترش آمار زنان سرپرست خانوار خبر از گسستگی خانواده‌ها و بی‌ثبات شدنشان می‌دهد و به این ترتیب آینده اجتماعی کشور نیز در خطر است.

خیریه‌ها، کمیته امداد و سازمان بهزیستی، سه گروه متولی اصلی هستند که مسئولیت حمایت از زنان سرپرست خانوار را به عهده دارند و حمایت‌های این گروه در قالب طرح‌هایی همچون آموزش‌های کوتاه‌مدت مهارت‌ها به زنان و البته اعطای وام به آنها برای راه‌اندازی کارگاه‌ها و تولیدی‌های کوچک به آنهاست. اما معمولا این طرح‌ها هم به موفقیت چشمگیری دست نیافته‌اند، طوری که بیشتر این زنان پس از گرفتن وام و راه‌اندازی کارگاه‌ها به علت نبود حمایت‌های بعدی در بازار کار، با مشکلات شدید اقتصادی مواجه شده‌اند و آن وقت ورشکسته و ناامید، با قسط‌های باقی مانده از وام‌هایشان تنها مانده‌اند. مستمری که به این زنان تعلق می‌گیرد نیز بسیار ناچیز است.

هنوز آمار جدیدی از زنان سرپرست خانوار در دست نیست و باید منتظر سرشماری سال 95 بمانیم. نمی‌توان با قاطعیت گفت پیش‌بینی رئیس مرکز آمار ایران درست ازآب درآمده یا خیر ولی اگر این آمار رسمی را مرور کنیم که 20 درصد زنان را فوت همسر، سرپرست خانوارکرده، 26 درصدشان را طلاق و 35 درصدشان را بیماری یا اعتیاد همسر، آن وقت می‌توانیم بگوییم چون معضلاتی همچون طلاق و اعتیاد در حال رشد است آمار زنان سرپرست خانوار نیز در حال افزایش است.

مسئولان همه این آمار را خوانده‌اند و از این وضع باخبرند، شاید به همین علت بود که سال گذشته برای رتق و فتق امور این زنان، طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانواربه صورت بین بخشی (همکاری معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، استانداری تهران و وزارت صنعت، معدن و تجارت) به صورت آزمایشی در شهرستان ری اجرا شد و نتایج حاصل ازآن چون رضایتبخش بوده درطرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار لحاظ خواهد شد.

زنان سرپرست خانوار، بدون بانک اطلاعاتی

پیشانی اجرای طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری است که معاون این مرکز، رئیس شورای راهبردی طرح جامع زنان سرپرست خانوار است. ما دیروز با زهرا ساعی، یکی از اعضای این شورا گفت‌وگو کردیم که توضیح داد از طرح آزمایشی شهرستان ری چه نتایجی حاصل شده که تصمیم گرفته‌اند این طرح را به سراسر کشور تعمیم دهند.

ساعی ابتدا به مشکلات موجود اشاره کرد و در راس آنها نبود بانک اطلاعاتی جامع از زنان که مشخص کند اینها چه تعدادند و وضع زندگی‌شان چگونه است؛ او می‌گوید آمارهایی که در اختیار بهزیستی و کمیته امداد قرار دارد جامع نیست. به گفته او، ایجاد بانک اطلاعاتی از زنان سرپرست خانوار به همین علت در اولویت قرار گرفت و همه زنان سرپرست خانوار شهرستان ری با همه مشخصات، حتی با مشخصات همسر و فرزند در سامانه ثبت شدند.

ساعی می‌گوید این فاز نخست کار بود و مرحله دوم به توانمندسازی تعلق گرفت، هم توانمندسازی روانشناختی و هم توانمندسازی مهارتی؛ به این شکل که زنان سرپرست خانوار ابتدا با شرکت در دوره‌های فنی و حرفه‌ای مهارتی فراگرفتند و بعد تحت آموزش‌های روانشناختی، راه‌های بالا بردن اعتماد به نفس، قدرت حل مساله و توان مقابله با مشکلات را آموختند.

اما مرحله سوم متعلق است به اشتغال پایدار زنان، برای این که دستشان در جیب خودشان باشد، زنانی که به گفته ساعی بیشترشان تحت پوشش هیچ نهاد حمایتی دولتی و غیردولتی نیستند. در این مرحله در شهرستان ری برای زنان اشتغال ایجاد شد، یعنی هم شغل به طور مستقیم و هم از طریق اعطای سرمایه به آنها. اما ساعی می‌گوید اگر به زنان سرپرست خانوار سرمایه داده می‌شود باید برای فروش تولیدات آنها نیز فکری شود که در ری شده است. یعنی عده‌ای وارد گردونه اشتغال شده‌اند و عده‌ای دیگر با به ثمر نشستن طرح «شهر پوشاک» که ظرفیت ایجاد اشتغال برای 5000 نفر را دارد، وارد این گردونه می‌شوند؛ البته فعلا کلنگ شهر پوشاک به زمین خورده است.

نه رحم،‌ نه انگ

اگر به کسی ماهی بدهی یک روز سیرش می‌کنی و اگر به او ماهیگیری بیاموزی برای همه عمر؛ این ضرب‌المثل دیگر به گوش همه آشناست و درمورد زنان سرپرست خانوارکاملا صدق می‌کند. این زنان مشکلات ریز و درشت فراوانی دارند که مشکلات معیشتی، مسکن و نداشتن مهارت ازجمله مهم‌ترین آنهاست، البته اگر از نبود متولی برای سامان دادن به امورزنان سرپرست خانوار صرف نظرکنیم.

ساعی که نماینده عضو کمیسیون اجتماعی مجلس نیز هست البته به جام‌جم می‌گوید نبود متولی، ناشی از نبود قانون است وکمیسیون اجتماعی مجلس در دوره دهم بالاخره تکلیف این موضوع را مشخص خواهد کرد. ولی ماجرای زندگی زنان سرپرست خانوار را که از زاویه نگاه فهیمه فیروزفر، رئیس ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در شهرداری تهران بنگریم، یک مانع بزرگ دیگر نیز وجود دارد که به زعم او نوع نگاه به زنان سرپرست خانوار است یعنی یا نگاه حمایتی یا نگاه آسیبی، همان نگاه‌هایی که از زنان سرپرست خانوار موجوداتی قابل ترحم می‌سازد نه انسان‌هایی که می‌توانند توانمند شوند و از دیگران بی‌نیاز باشند. مشکل دیگر در ارتباط با این زنان هم انگ‌های اجتماعی است که به آنها زده می‌شود. در واقع بیشتر مردم جامعه ما می‌دانند زنان سرپرست خانوار، آسیب‌پذیر هستند، اما به نظر می‌رسد خیلی‌ها شرایط خاصی را که آنها در آن قرار دارند، مراعات نمی‌کنند و با شوخی‌های گزنده یا رفتارهای نابجای دیگر، آنها را گوشه‌نشین و گریزان از اجتماع می‌کنند تا حتی جرات نداشته باشند در تنگناهای زندگی، از جامعه‌شان طلب یاری و حمایت کنند.

تجربه‌هایی که تاکنون برای حل مشکلات زنان سرپرست خانوار در کشور اجرایی شده است نشان می‌دهد جامعه ما باید نقش پررنگ‌تری در حمایت از زنان سرپرست خانوار داشته باشد، به شرطی که در وهله اول مدیریتی صحیح برای حمایت از این قشر وجود داشته باشد و در وهله دوم فرهنگ‌سازی مورد نیاز در جامعه صورت بگیرد تا هر یک از اعضای جامعه خودشان را برای حمایت و رفع مشکلات این گروه از زنان مسئول بدانند.