کرشمه زنانه حروف

کرشمه و ظرافت و زیبایی خط خوشنویسان ایرانی چنان است که هنوز هم بعد از قرون مختلف، پیچ و تاب‌های خط فارسی نظر هر هنردوست زیبایی‌شناس و جمالگرایی را جلب می کند. با این حال نگاهی به انبوه بزرگان خوشنویسی ایران‌زمین، از طوماری نام‌های مردانه حکایت دارد و ای بسا دریغ از تعداد انگشت یک دست خوشنویس زن.

حال سوالی که مطرح است این که چرا میان این همه خوشنویس مرد، نشانی از خوشنویسان زن نیست؟ به عبارت دیگر چرا خوشنویسی به‌عنوان یکی از هنرهای ایرانی، هنری مردانه است؟ البته در این زمینه مطالعات تاریخی، سیاسی، اجتماعی و همه‌جانبه‌ای لازم است. اما به اختصار می‌توان چنین عنوان کرد با توجه به تفکر سنتی در جامعه ایران طی قرون گذشته و وجود اندیشه‌های ارتجاعی و خشک به مقوله دین و مذهب، زن‌ها اصولا اجازه حضور در فعالیت‌های اجتماعی نداشتند. نه‌تنها در خوشنویسی، بلکه در بسیاری از هنرهای دیگر هم عرصه فعالیت خالی از وجود بانوان بود. هرچقدر مردان در عرصه‌های مختلف اجتماعی مسئولیت داشتند، زنان به خانه‌داری و تربیت فرزندان مشغول بودند و اصولا کمتر خانواده‌ای در آن زمان، وظیفه و مسئولیت زن را جز این قلمداد می‌کرد. این تفکر منفعلانه حتی تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه داشت و بسیاری از خانواده‌ها حتی رادیو و تلویزیون در خانه نداشتند، مبادا باعث ترویج بی‌اخلاقی و فساد شود. برای زنان در تاریخ اجتماعی ما تا پیش از انقلاب اسلامی، محدودیت‌های زیادی وجود داشت که این محدودیت ها، هم از سوی حاکمیت و هم از سوی مردان به زنان روا داشته می‌شد. در آن زمان مردان ایرانی پرهیز داشتند همسران، دختران و مادران خود را به عرصه‌های اجتماعی بفرستند. به همین دلیل وقتی کسی فرصت ابراز وجود در هیچ ساحتی مانند ورزش، هنر یا دیگر مسئولیت‌ها را نداشته باشد، طبیعی است از آن عرصه چهره و استعدادی هم بروز نمی‌کند. از همین رو می‌توان گفت نه‌تنها در خوشنویسی، بلکه در سایر هنرها نیز ردی از زنان نمی‌یابیم. حتی در عرصه‌ای مانند شعر هم که جرقه‌اش را در شاعره‌ای مانند پروین اعتصامی می‌بینیم می‌توان چنین استدلال کرد که پروین دختر اعتصام‌الملک از بزرگ‌ترین ادیبان روزگار خودش بود. با این حال پروین هم در خانه‌اش، پروین شد. این وضعیت حتی تا زمان فروغ فرخزاد هم ادامه یافت و همه می‌دانیم فروزش فروغ، مساوی او با تهمت‌ها و برچسب‌های بسیاری بود که حتی تا روزگار ما هم کشیده شده است.

با همه این توضیحات، اما می‌توان به نام‌های بسیار کمی هم از زنان خوشنویس اشاره کرد. از جمله دختر میرعماد یا فتحعلی شاه قاجار که گفته می‌شود در خط نسخ استاد بود. البته از دختر مظفرالدین‌شاه یا دختر مخبرالسلطنه هدایت نیز به عنوان خوشنویس نام می‌برند. ولی در نگاهی کلی، وضعیت خوشنویسی ایران چنان بوده که نمی‌توان به هیچ وجه این هنر را جز هنری مردانه، لقب دیگری داد.

بانوان هنرجو 65 درصد

بعد از پیروزی انقلاب، اما ورق کاملا برگشت. بسیاری از خانواده‌ها که تا پیش از آن جامعه را برای حضور همسران، دختران، خواهران و مادران خود محیط مناسبی نمی‌دیدند، دیگر بهانه‌ای برای عدم حضور زنان در اجتماع نداشتند. این گونه بود که حضور زنان در اجتماع بسیار بیش از پیش شد و طبعا هنر خوشنویسی هم از این تغییر بی‌نصیب نماند. این هنر چنان شاهد هجوم بانوان علاقه‌مند شد که حالا بعد از گذشت چهار دهه شاید بتوان قضاوت بهتری درباره آن داشت. انجمن خوشنویسان ایران به عنوان مهم‌ترین مرکز تعلیم خوشنویسی ایران می‌تواند بهترین آمارها را از افزایش حضور زنان ارائه کند. عارف براتی، مدیر اجرایی انجمن خوشنویسان ایران دراین باره به خبرنگار ما می‌گوید:‌ خوشنویسان انجمن به دو صورت تعریف می‌شود. یکی هنرمندان انجمن که فارغ‌التحصیلان ممتاز به بالای انجمن جزو اعضا هستند. دیگری هنرجویان انجمن که هنوز تعلیم می‌بینند و عضویت آنها قطعی نشده است. درباره اعضای انجمن که جزو استادان خوشنویسی هستند می‌توان نسبت زنان و مردان را امروز تقریبا برابر دانست. در حالی که این تعداد، اوایل انقلاب در مردان بسیار بیشتر بود و این آقایان بودند که به این هنر می‌پرداختند. اما در دهه‌های بعد علاقه به خوشنویسی در خانم‌ها چنان فزونی گرفت که امروز شاهد حضور تقریبا برابر زنان و مردان فارغ‌التحصیل انجمن هستیم.

مدیر اجرایی انجمن خوشنویسان ایران اما درباره هنرجویان فعلی انجمن اخبار جالب‌تری هم ارائه می‌کند. امروز 65 درصد هنرجویان انجمن، خانم‌ها هستند و این عدد بسیار قابل توجهی است؛ مثل دانشجویانی که در دانشگاه‌های مختلف بیشتر خانم‌ها هستند، بخش اعظم هنرجویان انجمن خوشنویسی را هم خانم‌ها تشکیل می‌دهند. این امر در تاریخ هنر خوشنویسی ایران بی‌سابقه است. امروز بالغ بر 12 هزار فارغ‌التحصیل خانم در انجمن خوشنویسان وجود دارد. می‌توان گفت در خطوط مختلف خوشنویسی، زنان و دختران بسیاری را می‌بینیم که جزو چهره‌های مطرح هستند.

ایران، عربستان نیست

نصرالله افجه‌ای، از بزرگ‌ترین خوشنویسان ایرانی است که آثارش در مهم‌ترین حراجی‌های دنیا با قیمت‌های بالا خرید و فروش می‌شود و بسیاری از موزه‌های مهم دنیا مانند موزه متروپولیتن نیویورک آثارش را نگهداری می‌کنند. افجه‌ای درباره مردانه بودن هنر خوشنویسی معتقد است این موضوع را مرور زمان حل کرده است. او به خبرنگار ما می‌گوید: هنر خوشنویسی، عزیز درباریان و اشراف‌زادگان در دوران گذشته بود. با این حال نقش زنان، جز استثنائاتی در این هنر خالی بود.

این هنرمند ادامه می‌دهد: از زمانی که انجمن خوشنویسان ایران در دهه 50 پا گرفت (که خود ما از شاگردان آن زمان انجمن بودیم) تا امروز، دیگر شرایط تغییر کرده است. امروز دیگر زنان خوشنویس ما صاحب کتاب شده‌اند و در همین زمینه کتابی با عنوان «زنان خوشنویس» توسط خانم عذرا عقیقی بخشایشی منتشر شده که من نیز تلاش‌هایی برای معرفی آن کتاب انجام دادم. به استناد این کتاب بالای هزار نفر از زنان در انجمن خوشنویسان مدرک ممتاز گرفته و خیلی از بانوان هم به درجه استادی رسیده‌اند. اگر بخواهم برخی از زنان موفق خوشنویسی را نام ببرم به نام‌هایی مانند خانم الهه خاتمی یا خانم صغری حسینی، همسر استاد محمد حیدری می‌توانم اشاره کنم.

افجه‌ای تاکید می‌کند: این که می‌گویند هنوز هم خوشنویسی هنری مردانه است، فقط نظر خصوصی آنها ست که می‌خواهند ایران را مانند عربستان سعودی جلوه دهند که زنان حتی حق رانندگی هم ندارند. او ادامه می‌دهد: من این نقل قول‌ها را کاذب می‌دانم. نگاهی به هنرجویان و فارغ‌التحصیلان زن در انجمن خوشنویسان گواهی می‌دهد امروز زنان در کنار مردان به هنر خوشنویسی می‌پردازند. همان‌طور که روزگاری تئاتر ما، هنری مردانه بود و امروز شاهدیم زنان زیادی در این هنر فعالیت می‌کنند، در خوشنویسی نیز زنان بسیار فعال شده‌اند.

نگاهی به زنان خوشنویس تاریخ به روایت تذکره‌ها

عذرا عقیقی بخشایشی، سال 88 کتابی منتشر کرد با عنوان زنان خوشنویس که در آن تذکره بانوان خوشنویس ایرانی از قرن چهارم هجری تا زمان چاپ کتاب آمده است. نویسنده این اثر که خود از بانوان خوشنویس است، می‌گوید دغدغه تالیف این کتاب از دهه60 در ذهنش شکل گرفته که چه زنانی در طول تاریخ ایران به هنر خوشنویسی پرداخته‌اند. به همین منظور او به گنجینه‌ها و منابع معتبر مراجعه می‌کند و براساس اسناد تاریخی، به معرفی این زنان خوشنویس می‌پردازد. این کتاب بخشی دارد با عنوان «زنان خوشنویس در گذر تاریخ» که در آن 31 زن خوشنویس معرفی شده‌اند. از آنان می‌توان دختر ابن‌مقله شیرازی، ام‌الفضل فاطمه، پادشاه خاتون کرمانی، زینب شهده، شاد ملک، زینب دختر مقصودعلی، گلرخ بانو بیگم، یاسمن بودگنی، گلبدن بیگم، گوهرشاد خاتون، زرغونه افغانی، بانو عفت ترک، مهد‌علیا مادر ناصرالدین‌شاه، ماه رخسار و مریم نائینی را نام برد. اطلاعاتی که از شرح حال این زنان در کتاب آمده، از تذکره‌های مختلف جمع‌آوری شده است. همچنین در مواردی که نمونه‌ای از کار آنها موجود بوده است، تصویر آن‌را در کتاب می‌بینیم. عقیقی بخشایشی تعداد بانوان استاد خوشنویسی که دارای مدرک ممتاز به بالا هستند را حدود 2000 نفر عنوان می‌کند.

سجاد روشنی‌‌