نقش ارتباطات در تغییرالگوی رفتاری

صرف‌نظر از تعاریف متنوع و دامنه وسیع کاربرد فناوری ارتباطات در زندگی بشری، دسترسی سریع به اطلاعات و انجام امور بدون در نظر گرفتن فواصل جغرافیایی و فارغ از محدودیت زمانی، محوری‌ترین دستاورد این فناوری است.

الف ـ ضرورت تغییر: اکنون که مرحله‌گذار در قرن بیست و یکم را سپری می‌کنیم، کشورهای درحال توسعه همچون ایران برای نیل به پیشرفت یا حتی رقابت با کشورهای توسعه یافته، نه‌تنها باید خود را با فرهنگ بومی سازگارکنند، بلکه باید ضمن بهره‌گیری از تکنولوژی‎های ارتباطی موجود به ابداع روش‎هایی برای آموزش، یادگیری، کار و فعالیت درجهانی بپردازندکه اجزای آن به طور فزآینده به هم وابسته است؛ جهانی که به سوی کوچک شدن و پیچیدگی بیشتر سوق دارد؛ جهانی که در آن اطلاعات، محرک عمده، دانش، موجد قدرت و رسانه‎های جمعی دارای نقشی کلیدی است.

تجارت، بانکداری و آموزش وابسته به جریان اطلاعاتی هستند و به کمک تکنولوژی‌های ارتباطی همچون کامپیوتر، ماهواره، تلفن، رادیو، تلویزیون، لیزر، فیبرنوری، ریزتراشه‎ها و تلفن‌های هوشیار تسهیل شده‌اند. بسیاری از شرکت‌های خدمات‌رسانی رایانه‎ای در حال توسعه قلمرو خود از طریق شبکه جهانی اینترنت هستند تا انواع خدمات را در اختیار مشتریان قرار دهند.

برای نخستین بار در تاریخ بشر اطلاعات کالایی است که با اشاره سرانگشتان به دست می‎آید. شبکه‎های رایانه‎ای برای میلیون‌ها انسان یک کانال تبلیغاتی به ارمغان می‌آورند تا به این طریق به بسط ایدئولوژی خود در جهان بپردازند. علاوه‌بر این، شبکه‎های رایانه‎ای را می‎توان آزاد‎ترین و هشداردهنده‎ترین عامل در مجموعه تکنولوژی‌های ارتباط جمعی به شمار آورد، تا اندازه‎ای که هرکس در هر کجا و با هر مرام شخصی یا ایدئولوژی، قادر به توزیع پیام بین میلیون‌ها نفر و بدون هر گونه ممیزی قبلی خواهد بود.

ب ـ جریان اطلاعات: مهم‌ترین علت پدیدارشدن و محبوبیت تکنولوژی‌های اطلاعاتی، پاسخگویی آنها به انبوه نیازهای مالی و سیاسی است. از دهه 70، وقتی ارتباطات فضایی به تحقق رسید، تنها تعداد انگشت‎شماری از کشورها اقدام به ارسال ماهواره برای خود یا مشتریان در مدار محدود کردند. نتیجه آن شد که صاحبان این‌گونه وسایل مخابراتی از توانایی رسوخ عمیق به درون فرهنگ کشورهای مصرف‌کننده برخوردار شدند که این به نوبه خود تنش دیگری بین نیم‌کره جنوبی و شمالی به وجودآورد که اصطلاحاً به آن، امپریالیسم فرهنگی یا دخالت فرهنگی می‎گویند.

تکنولوژی پایه برای تولید و توسعه این دستگاه‌ها نیز توسط سوداگران پیشرو در ایالات متحده، ژاپن و اروپای غربی طراحی، تکمیل و هدایت می‌شود. علاوه‌بر این، ناهماهنگی بین شمال و جنوب در زمینه جریان ارتباطات و اطلاعات و امکان تولید، توزیع یا دستیابی به آن به نحو زیادی یکجانبه است. به بیان دیگر، جریان اطلاعات در پهنه زمین غیرمتعادل است زیرا بیشتر اطلاعات جهانی در بخش شمالی تولید می‌شود. به این ترتیب، رسانه‎‎های ارتباط‌جمعی را می‎توان نه تنها به مثابه نیروی محرک در پشت سر تغییرات اجتماعی و فرهنگی قلمداد کرد، بلکه می‌توان عاملی برای تحرک سیاسی در مرتبه ملی و بین‌المللی به حساب آورد.

در محیط امروزی که ساخته و پرداخته رسانه‎هاست، مردم فرهنگ‌های مختلف درباره دیگران و حتی خودشان بیشتر براساس تصویرسازی رسانه‎ها قضاوت می‎کنند. به این ترتیب در ارتباطات میان فردی و همچنین مراودات اقتصادی و سیاسی، تصاویر قالبی که توسط رسانه‎ها تدارک دیده شده و در اذهان عامه نقش بسته، بر نحوه نگرش افراد نسبت به یکدیگر تأثیر بسزا گذاشته است. مطبوعات، رادیو و تلویزیون و شبکه‌های وب پایه تعیین‌کننده چشم‎انداز ما از جهان، نحوه نگرش به دیگران و مهم‌تر از همه، نحوه کنش متقابل ما با دیگران هستند.

در جمع‌بندی این بحث می‌توان اثر رسانه‌های جدید در حوزه ارتباطات اجتماعی را به این ترتیب بیان کرد:

1ـ مدیران بدون مهارت ارتباطی حذف می‌شوند.

2ـ ارتباطات سازمانی (درون و برونی) از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود و مدیریت ارتباطات مجموعه فعالیت‌های ارتباطی خارج از سازمان شامل فروش، استخدام، بازاریابی و آگهی، ارتباط با مشتریان و روابط عمومی را در برمی‌گیرد.

3ـ ارتباط بارسانه‌ها بیشترجنبه مستقیم و زنده پیدا می‌کند و مدیریت اطلاعات توسعه می‌یابد.

4ـ مشارکت مردم و کارکنان بیشتر خواهد شد و در جامعه مبتنی بر دانش، اطلاعات در سطح کارشناسان توزیع می‌شود.

5ـ تولید اطلاعات افزایش می‌یابد و سازمان‌ها بیشتر بر تصویر و هویت سازمانی متکی خواهند شد.

6ـ با افزایش اهمیت و نقش رسانه‌ها در جوامع، واحدهای ارتباطی سازمان‌ها توسعه خواهند یافت.

7ـ سنجش نظرات مردم از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود.

8ـ شبکه‌های ارتباطی درون و برون سازمانی توسعه خواهند یافت.

9ـ پایش (مونیتورینگ) اطلاعات و رسانه‌ها از فعالیت‌های عمده هر سازمان می‌شود.

10ـ پاسخگویی به رسانه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد شد.

11ـ فناوری جدید اطلاعات در دو سطح ارتباطی و تصمیم‌گیری جریان می‌یابد.

12ـ فناوری جدید، فناوری سنتی را حذف نمی‌کند، بلکه با آن ادغام می‌شود.

13 ـ رسانه‌های امروز و آینده، رسانه‌های رایانه‌ای خواهند بود.

حسین طالبی

کارشناس رسانه