بی‌مهری کشاورزی به ظرفیت کشت دیم

در این خصوص، نگاهی کلان بر شرایط اقلیمی کشور نشان می‌دهد کشور پهناور ایران عمدتا در اقلیمی خشک و نیمه‌خشک واقع شده و از طرفی منابع آب تجدیدپذیر محدودی برای انجام کشاورزی در اختیار دارد. با وجود این ،آمارها نشان می‌دهد بیش از یک سوم از سطح کشور دارای اقلیم مناسب برای کشت دیم است؛ کِشتی که ذره‌ای به آب‌های تجدیدپذیر اعم از منابع سطحی و زیرزمینی نیاز ندارد و غالبا از منابع آب سبز (Green Water) بهره می‌برد.

از آنجا که تولیدات کشت دیم صرفا متکی بر آب باران است، لذا از نظر آب مصرفی هیچ نیازی به آب‌های تجدیدپذیر ندارد و این مشخصه برای کشوری همانند ایران که حدود 70 درصد از بارندگی آن بدون مدیریت و استفاده تبخیر می‌شود، ظرفیت عظیمی است.

در حال حاضر نیز بیش از نیمی از اراضی فعال کشاورزی کشور شامل اراضی کشت دیم است ( نمودار 1). همچنین بسیاری از تولیدات اصلی غذایی کشور از جمله گندم، جو، نخود، عدس از طریق کشت دیم حاصل می‌شود (نمودار 2). از طرف دیگر، بخش مهمی از کشاورزان کشور نیز دیمکار هستند و اقتصاد خانوار این قشر از کشاورزان متکی بر کشت دیم است.

کشاورزی دیم ضرورتا یکی از ظرفیت‌های مهم تولید غذا در کشور است و برنامه‌ریزی ویژه‌ای می‌‌طلبد. در این خصوص، شناخت و اشرافیت بر مسائل و چالش‌های کشت دیم، لازمه بنیادین در برنامه‌ریزی صحیح خواهد بود.

ناتوانی در مدیریت رطوبت خاک، چالش اساسی کشت دیم

در حال حاضر بهره‌وری پایین اراضی کشت دیم، جدی‌ترین چالش این حوزه است که دلیل اصلی آن عدم مدیریت رطوبت خاکی است. در کشت دیم، رطوبت خاک تنها متکی بر آب باران است و آبیاری صورت نمی‌گیرد؛ بنابراین کنترل ذخایر رطوبتی زیرسطحی خاک و حفظ آن تا مرحله رسیدگی محصول از اهمیت زیادی برخوردار است. مدیریت رطوبت خاک باید به گونه‌ای باشد که گیاه در مراحل مختلف رشدی، آب لازم برای رشد و تولید محصول را در اختیار داشته باشد.

ضرورت توسعه خاک‌ورزی حفاظتی و فناوری‌های مرتبط

افزایش و حفظ رطوبت زیرسطحی خاک هرچند حساسیت بالایی می‌طلبد، اما سال‌هاست محققان و صنعتگران کشاورزی برای این امر راهکارهای متعددی پیشنهاد و ارائه کرده‌اند. ساخت و توسعه استفاده از ماشین‌آلات مناسب با شرایط کشت دیم از جمله این راهکارهاست. امروزه ماشین‌آلات متعدد و متنوعی برای مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی ساخته و عرضه شده است. کشت دیم نیز با توجه به شرایط ویژه حاکم بر آن، نیازمند ماشین‌آلات اختصاصی است. در این میان، ماشین‌آلات خاک‌ورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در اراضی کشت دیم، فرآیند خاک‌ورزی دارای اهمیت بسیار تعیین‌کننده‌ای در میزان عملکرد و پایداری محصول است. نوع فرآیند خاک‌ورزی، رابطه مستقیمی با میزان اتلاف و هدررفت رطوبت زیرسطحی خاک دارد؛ بنابراین استفاده از ادوات نامناسب خاک‌ورزی موجب تشدید در هدررفت رطوبت زیرسطحی خاک خواهد شد.

یکی از مبانی تعریف و توسعه خاک‌ورزی حفاظتی در کشورهای پیشرو در کشاورزی نیز حفاظت از رطوبت زیرسطحی خاک با پرهیز از ایجاد تغییرات و اختلالات عمیق و گسترده در خاک سطحی و زیرسطحی است.

نتایج آمارها نشان می‌دهد از نظر توسعه مکانیزاسیون خاک‌ورزی، توجه جدی به جایگاه کشت دیم صورت نگرفته و عمده مکانیزاسیونِ خاک‌ورزی، مناسب مناطق ایران و بخصوص کشت دیم نیست.

نوع خاک‌ورزی و نوع ادوات مورد استفاده در آن، نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در حفظ رطوبت خاک و در نتیجه افزایش عملکرد و پایداری محصول خواهد داشت بنابراین ترویج، توسعه، دسترسی و استفاده از ماشین‌آلات اختصاصی خاک‌ورزی در کشت دیم، لازمه افزایش محصولات کشت دیم است. حال با توجه به آمار رسمی وزارت جهاد کشاورزی در سال 93 نگاهی کلی بر تناسب توزیع ماشین‌آلات زراعی با توجه به نیاز کشاورزان خواهیم داشت.

مطابق نمودار 3، مقایسه آمارها نشان می‌دهد از مجموع ادوات خاک‌ورزی، تنها حدود 1/9 درصد از ادوات، مختص اراضی کشت دیم بوده و 55 درصد ادوات برای کشت آبی اختصاص دارد. این نبود توازن موجب می‌شود بسیاری از کشاورزان دیمکار به علت دسترسی نداشتن به ادوات مخصوص دیم، به استفاده از ادوات اختصاصی کشت آبی روی بیاورند. به عنوان نمونه به نوع گاوآهن‌های توزیع‌شده اشاره می‌شود. مطابق با آمارنامه رسمی وزارت جهاد کشاورزی، از مجموع حدود 850 هزار دستگاه ادوات خاک‌ورزی، تقریبا نیمی از آن را چهار نوع گاوآهنِ برگردان دارِ یکطرفه، دوطرفه، گاوآهن بشقابی و گاوآهن قلمی شامل می‌شود. نتایج تحقیقات علمی نشان می‌دهد گاوآهن‌های برگردان دار که با زیر‌ورو کردن عمقی خاک موجب هدررفت رطوبت می‌شوند یکی از چالش‌های اساسی در کشت دیم محسوب می‌شود. کارشناسان و محققان کشاورزی بصراحت تاکید دارند در اراضی کشت دیم باید گاوآهن قلمی استفاده شود. اما مطابق با نمودار 4 تعداد و نسبت گاوآهن قلمی در دسترس کشاورزان متناسب با نیاز آنها نبوده و از طرف دیگر عمده گاوآهن های توزیع شده تا سال 93 از نوع گاوآهن برگردان دار بوده است.

بهره‌وری پایین اراضی کشت دیم دلایل متعدد و متنوعی دارد. از جمله مهم‌ترین دلایل آن می‌تواند نبود ماشین‌آلات مناسب ‌باشد. در کشور ایران با این که نزدیک به نیمی از سطح زیرکشت زراعی کشور را اراضی کشت دیم تشکیل می‌دهد، اما تنها حدود 9 درصد از تولیدات زراعی کشور متعلق به کشت دیم است، در حالی که در کشورهای دیگر سهم کشت دیم از کل تولیدات کشاورزی 70 درصد است.

به طور کلی ماهیت حساس و ریسک‌پذیر کشت دیم نیاز مدیریتی آن را دوچندان می‌کند. مدیریت در کشت دیم در میزان عملکرد و پایداری آن جایگاه مهمی دارد. برخلاف کشاورزی آبی که شرایط اقلیمی، کمتر در آن تاثیر‌گذار است کشت دیم حساسیت بسیار بالایی به شرایط اقلیمی، خاکی و عملیات‌ کشاورزی نشان می‌دهد. برخی عملیات‌ مخرب کشاورزی که ناآگاهانه به منظور افزایش عملکرد انجام می‌شود خود دلیل اصلی در کاهش عملکرد است. لذا نیاز به دانش و فناوری مدیریتی در این بخش بسیار بالاست. در کنار همه این مباحث باید توجه داشت کشت دیم به شیوه سنتی علاوه بر هدررفت منابع مادی و سرمایه‌گذاری‌های اندک کشاورزِ دیمکار، باعث هدررفت منابع طبیعی نیز می‌شود. استفاده از ابزارهای سنتی و عدم به‌کارگیری دانش و فناوری‌های نوین در این بخش می‌تواند موجب خسارات جبران‌ناپذیری از جمله فرسایش و هدررفت منابع غذایی خاک و تخریب بافت خاکی شود و کاهش بهره‌وری در بلندمدت را به دنبال داشته باشد. کاهش بهره‌وری در بلندمدت موجب فرسایش نیرویِ کاریِ بخش کشاورزی خواهد شد؛ چراکه بهره‌وری عامل بسیار مهمی در میزان اشتغال در این بخش است.

برخی به اشتباه و از روی ناآگاهی اعتقاد دارند اراضی کشت دیم کشور بهره‌وری لازم برای کشت و زراعت را ندارد. در ارتباط با این اعتقاد اشتباه باید پرسید تا به حال کدامین سیاست‌ حمایتی مؤثر از کشت دیم صورت گرفته است؟!

داود داداشی